Першая сусветная вайна как пишется

Першая сусветная вайна
Па гадзіннікавай стрэлцы зверху: Вынікі артылерыйскіх абстрэлаў падчас Бітвы на Соме; брытанскі танк Mark V, які перасякае траншэю лініі Гіндэнбурга; лінкар каралеўскага флоту HMS Irresistible, які тоне пасля выбуху марской міны ў бітве ў Дарданэлах; кулямётны разлік у процівагазах і біплан Albatros D.II
Дата	28 ліпеня 1914 — 11 лістапада 1918
Месца	Еўропа, Афрыка і Блізкі Усход (нядоўга ў Кітаі і астравах Ціхага акіяна)
Вынік	Перамога Антанты. Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі ў Расіі і Лістападаўская рэвалюцыя ў Германіі. Распад Германскай імперыі, Расійскай імперыі, Асманскай імперыі, і Аўстра-Венгрыі. Выплата Веймарскай рэспублікай рэпарацый. ЗША становяцца звышдзяржавай. Другая сусветная вайна.
Праціўнікі
Антанта і саюзнікі: Францыя Брытанская імперыя Расійская імперыя/рэспубліка Цэнтральныя дзяржавы і саюзнікі: Аўстра-Венгрыя Германская імперыя Асманская імперыя Трэцяе Балгарскае царства (з 1915)
Камандуючыя
Камандуючыя Камандуючыя
Сілы бакоў
Армія: 10 119 Лёгкія гарматы: 11 430 Палявая артылерыя: 450 Самалёты: 449 Армія: 6 122 Лёгкія гарматы: 7 944 Палявая артылерыя: 1 856 Самалёты: 297
Страты
Загінула ваенных: 5 953 372 Паранена ваенных:9 723 991 Знікла ваенных:4 000 676[1] Загінула ваенных: 4 043 397 Паранена ваенных:8 465 286 Знікла ваенных:3 470 138[1]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пе́ршая сусве́тная вайна́ — вайна двух геапалітычных блокаў, Антанты і Цэнтральных дзяржаў (28 ліпеня 1914 — 11 лістапада 1918).

Гэтая назва ўмацавалася ў гістарыяграфіі толькі пасля пачатку Другой сусветнай вайны ў 1939 годзе. У міжваенны перыяд ужывалася назва «Вялікая вайна» (англ.: the Great War, фр.: La Grande guerre), часам «Сусветная вайна» (ням.: der Weltkrieg), у Расіі яе часам называлі «Другой Айчыннай»; затым у СССР — «імперыялістычнай вайной».

Непасрэднай нагодай да вайны паслужыла Сараеўскае забойства 28 чэрвеня 1914 года аўстрыйскага эрцгерцага Франца Фердынанда сербскім студэнтам Гаўрылам Прынцыпам, які быў членам тэрарыстычнай арганізацыі «Млада Босна».

Першапачаткова вайна вялася 8 дзяржавамі, у канцы — 38 дзяржавамі з агульнай колькасцю насельніцтва звыш 1,5 млрд чал. Доўжылася 51 месяц і 2 тыдні, чалавечыя страты ўсіх бакоў каля 9,5 млн забітых, каля 20 млн параненых.

У выніку вайны спынілі сваё існаванне тры імперыі: Расійская, Аўстра-Венгерская і Асманская.

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Сучасную назву вайны даў афіцэр брытанскай арміі і ваенны журналіст Чарлз Рэпінгтан у сваёй публікацыі ў «Morning Post» у 1918 годзе — «World War One».

Прычыны[правіць | правіць зыходнік]

Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Венскі кангрэс, які тэрытарыяльна ўпарадкаваў Еўропу, не даваў правоў на самавызнанне і свабоду «іншым» народам, пакідаючы ім месца пад патранажам магутных дзяржаў. Доўгі час пастанаўленні кангрэса існавалі дзякуючы так званаму Свяшчэннаму саюзу, але з часам паміж еўрапейскімі краінамі сталі ўзнікаць непаразуменні. Аб’яднанне Італіі ў 1861 годзе і Германіі ў 1871 годзе, дасягнутыя нацыяналістамі, прывялі да перастаноўкі сіл. У выніку франка-прускай вайны, Францыя страціла на карысць Германіі Эльзас і Латарынгію, што пасеяла сярод французаў жаданне помсты суседзям. У Аўстра-Венгрыі і на Балканах усе часцей узнікалі канфлікты этнічнага характару. У асноўным хваляванні адбываліся ў паўднёвай частцы імперыі, якую насялялі славяне, прыхільнікі панславізму, пашыранага Сербіяй і Расіяй. Аналагічнай дактрынай панславянізму, з’яўлялася дактрына пангерманізму, якая была пашырана сярод урадаў Германіі і Аўстра-Венгрыі, што, безумоўна, вяло да абастрэння супярэчнасцяў.

Адным з фактараў напружання паміж дзяржавамі быў імперыялізм. У выніку прагрэса індустрыяльнай рэвалюцыі Вялікабрытаніі, Францыі і Германіі былі неабходны вялікія рынкі збыту для сваіх тавараў, колькасць якіх штогод павялічвалася. Гэтыя краіны актыўна ўдзельнічаюць у эканамічнай экспансіі Афрыкі, Азіі і Акеаніі. Англія і Францыя здолелі мірна вырашыць пытанні, датычныя сваіх калоній. Але яны не хацелі мірыцца з агрэсіўнай каланіяльнай палітыкай Другога Рэйха, што яшчэ больш павялічвала напружанне. На Блізкім Усходзе за распадам Асманскай імперыі ўважліва сачылі Расія і Аўстра-Венгрыя, якія рыхтаваліся да падзелу тэрыторый саслабелага суседа.

Пад канец 19 ст. узнікла новая сацыяльная і філасофская дактрына, якая атрымала назву «Сацыяльны дарвінізм». Паводле гэтай тэорыі, усе нацыі, народы і этнічныя групы павінны былі весці канкурэнцыю за сусветнае лідарства. Будавалася гэтая тэорыя на думках Дарвіна, а менавіта на біялагічнай эвалюцыі і міжвідавай канкурэнцыі, што разумелася як «выжыванне найбольш прыстасаваных». Такая ідэалогія выдатна спалучалася з імперскай палітыкай, якую праводзілі еўрапейскія дзяржавы. Апраўданая жорсткая «бітва за выжыванне» паміж краінамі, вымушала мацнейшых «з’ядаць» слабейшых, што пазней, у міжваенны перыяд, дало пачатак нацыскаму расізму. Сацыяльны дарвінізм таксама служыў апраўданнем каланізацыі ў Азіі і Афрыцы.

У дадатак, у такіх краінах як Аўстра-Венгрыя і Германія, шла барацьба паміж германскай і славянскай культурамі. Менавіта ў гэты час ваенная перавага над суседзямі стала галоўным фактарам развіцця для шматлікіх еўрапейскіх цывілізацый. Такая філасофія была каталізатарам для фармавання патрабавальных адносін паміж дзяржавамі.

Большасць краін пачала праводзіць агрэсіўную прапагандысцкую кампанію, выклікаючы такім чынам у грамадстве нянавісць і агрэсію да супернікаў. Любыя дыпламатычныя крокі разглядаліся як правакацыя.

Унутраная палітыка Германіі[правіць | правіць зыходнік]

На парламенцкіх выбарах 1912 года ў Германіі, адносна вялікую колькасць галасоў атрымала партыя левых сацыял-дэмакратаў (Сацыял-дэмакратычная партыя Германіі). Прускія юнкеры, якія склалі большасць новага парламента, асцерагаючыся росту папулярнасці левых, імкнуліся адцягнуць увагу грамадства ад палітычных спраў. Правыя пачалі шукаць знешняга канфллікту, які б з’яднаў народ і выклікаў патрыятычныя пачуцці да ўрада. Некаторыя крыніцы сцвярджаюць, што шматлікія прускія кансерватары выступалі супраць любых ваенных дзеянняў, нават пераможных, лічачы што вайна можа выклікаць рэвалюцыйны настрой, калі б яна была доўгай і знішчальнай.

Крах саюзаў[правіць | правіць зыходнік]

Першая сусветная вайна часткова была справакавана існаваннем двух варожых саюзаў: Антанты (Велікабрытанія, Францыя і Расія) і Траістага саюза (Германія, Аўстра-Венгрыя і Італія), які ўзнік дзякуючы канцлеру Рэйха — Бісмарку пасля франка-прускай вайны. Бісмарк, жадаючы ізаляваць Францыю, у 1879 годзе заключыў з Аўстра-Венгрыяй ваенную дамову супраць Расіі (у выпадку вайны паміж Германіяй і Францыяй, Аўстра-Венгрыя павінна была захоўваць нейтралітэт). У 1882 годзе, скарыстаўшыся сітуацыяй, «жалезны канцлер» уцягнуў у альянс Італію, якая была незадаволена захопам французамі Тунісу. Італія павінна была застацца нейтральнай, калі б Расія атакавала Аўстра-Венгрыю. А немцы і аўстра-венгры, у сваю чаргу, згаджаліся дапамагчы італьянцам у выпадку напада французаў. Тым часам адносіны паміж Аўстра-Венгрыяй і Расіяй пагаршаліся праз сітуацыю на Балканах.

Яшчэ перад адстаўкай Бісмарк заключыў з Расіяй мірную дамову, паводле якой абодва бакі мусілі захоўваць нейтралітэт у выпадку, калі адзін з бакоў знаходзіцца ў стане вайны. Але на змену Бісмарку прыйшоў Вільгельм II (20 сакавіка 1890 года), які крута змяніў кірунак знешняй палітыкі Рэйха. Новыя прадстаўнікі ўрада былі нецярпімыя да славян, а менавіта да Расіі. Такім чынам нядаўняя мірная дамова не мела шанцаў на далейшае існаванне. Францыя скарыстала магчымасць і знайшла сабе новага саюзніка ў асобе Мікалая II, рускага цара, заключыўшы з ім шэраг абарончых трактатаў у 1892 годзе. Тым часам Вялікабрытанія пачала насцярожана ставіца да нямецкіх палітычных праграм, у прыватнасці велізарнага пашырэння германскага флоту, якое ставіла пад пагрозу панаванне англійскага флоту.

У 1904 годзе Францыя і Вялікабрытанія вырашылі пераадолець узаемную варожасць і аб’яднацца ў палітычна-ваенны саюз, які атрымаў назву Антанта. У 1907 годзе да саюзу далучылася Расія. Вялікабрытанія таксама мела саюзныя адносіны з Японіяй. Так Еўропа ў пачатку ХХ стагоддзя была падзелена на два варожыя лагеры: Антанта і Траісты саюз.

План Шліфена[правіць | правіць зыходнік]

Напружанне нарастала, вайны было не пазбегнуць. Тэарэтыкі пачалі распрацоўваць ваенныя планы. Большасць з іх лічыла, што для перамогі неабходна напасць першым і такім чынам атрымаць перавагу над праціўнікам. Для ажыцяўлення гэтага плана, неабходна было як мага хутчэй аб’явіць мабілізацыю і не апынуцца ў абароне.

Нямецкае вярхоўнае кіраўніцтва, у выпадку вайны паміж дзяржавамі, разлічвала хутка разабрацца з Францыяй, для таго каб Расія не паспела мабілізаваць свае велізарныя чалавечыя рэсурсы. Пасля ліквідацыі аднаго праціўніка, усе нямецкія войскі павінны былі перайсці на ўсходні фронт. Ня гледзячы на тое, што план бліцкрыга быў распрацаваны яшчэ ў 1905 годзе графам Адольфам Шліфенам, нямецкае кіраўніцтва ўскладала на яго вялікія надзеі, асабліва пасля руска-японскай вайны, якая выявила слабыя месцы царскай Расіі.

Гонка ўзбраенняў[правіць | правіць зыходнік]

Еўропа рыхтавалася да вайны. Большасць краін увялі воінскую павіннасць і распрацавалі планы дзеянняў на выпадак пачатка канфлікту. Тэхналагічнае і арганізацыённае развіццё прывялі да стварэння генеральных штабаў з выразным раскладам для мабілізацыі і наступальных аперацый.

Войскі Францыі і Германіі павялічылі сваю колькасць амаль што ўдвая. Гонка ўзбраенняў на моры была відавочнай, асабліва паміж Велікабрытаніяй і Германіяй. Першая дзеля забеспячэння марскога панавыання распрацавала новыя мадэлі ваеннай марской тэхнікі, як вынік — стварэнне ў 1906 годзе дрэдноўтаў Джонам Фішарам. Вайна 1905 года паміж Расіяй і Японіяй паказала ўсю моц сучаснага флоту і падштурхнула еўрапейскія дзяржавы да стварэння вялікай колькасці браніраваных, буйнакаліберных караблёў. Калі Велікабрытанія павялічыла вытворчасць ваенных судоў, Германія ў адказ зрабіла тое ж, наладзіўшы вытворчасць дрэдноўтаў. Між тым, міжнародныя высілкі былі накіраваныя на спыненне і запавольванне гонкі ўзбраення, у тым ліку Гаагскія канвенцыі 1899 і 1907 гадоў, якія на жаль не мелі поспеху.

Мараканскі і Балканскі крызісы[правіць | правіць зыходнік]

Інтарэсы еўрапейскіх дзяржаў яшчэ больш разышліся падчас Мараканскага і Балканскага крызісаў. У 1905 годзе Германія падтрымала Марока на шляху да незалежнасці, афрыканскую калонію, якую Брытанія перадала пад пратэктарат Францыі ў 1904 годзе. У германска-французскім канфлікце англічане занялі французскі бок, а вайны ўдалося пазбегнуць дзякуючы канферэнцыі ў Альхесірасе ў 1906 годзе, на якой Марока было замацавана за Францыяй^[2].

Іншы канфлікт быў справакаваны Аўстра-Венгрыяй, якая ў 1908 годзе анэксавала былую турэцкую правінцыю — Боснію. Пасля гэтай падзеі так званы «вялікасербскі рух» паставіў перад сабою мэту здабыць славянскую Боснію, абвастрыўшы такім чынам адносіны Аўстрыі і Сербіі. Расія, звязаная з Сербіяй саюзам, падтрымала яе ў спрэчцы і аб’явіла мабілізацыю. Але пачатак вайны гэтым разам быў адкладзены, бо Расія вырашыла выйсці з канфлікту. Тым не менш аўстра-рускія адносіны засталіся вельмі напружаннымі.

Другі мараканскі крызіс успыхнуў у 1911 годзе, калі немцы адправілі сваіх кананераў у Агадзір, у адказ на ўвод французскіх войскаў у сталіцу Марока, горад Фес. Гэтыя войскі павінны былі абараняць еўрапейскіх жыхароў Феса ад мараканцаў, патрабуючых незалежнасці. Аднак Германія палічіла гэта парушэннем Альхесірасскага пагаднення. Англія зноў заняла бок Францыі і засцерагла Германію ад неразважлівых крокаў. Германія атрымала частку Французскай Экватэрыяльнай Афрыкі, а Францыя атрымала поўны пратэктарат над Марока.

Тым часам на Балканах успыхнулі дзве вайны, пад час якіх Грэцыя, Сербія і Балгарыя спачатку занялі амаль усю еўрапейскую тэрыторыю Турцыі, а пасля прыняліся дзяліць паміж сабою здабытую тэрыторыю (Грэцыя, Сербія і Румынія супраць Балгарыі). Таксама абвастраліся аўстра-сербскія стасункі, у прыватнасці Аўстра-Венгрыя вымусіла сербаў саступіць некаторыя тэрыторыі, здабытыя падчас нядаўніх балканскіх войн.

Сараеўскае забойства[правіць | правіць зыходнік]

28 чэрвеня 1914 года эрцгерцаг аўстрыйскі Франц Фердынанд, нашчадак аўстрыйскага стальца, быў застрэлены ў баснійскім Сараеве. На той час Боснія была заселена шматлікімі этнічнымі сербамі. Забойцам быў Гаўрыла Прынцып — сербскі нацыяналіст, які належыў да тэрарыстычнай арганізацыі «Чорная рука». Адразу пасля забойства Германія выказала падтрымку Аўстра-Венгрыі ў любых дальнейшых дзеяннях, тым самым правакуючы яе на ваенны канфлікт з Сербіяй. Між тым Францыя выказала падтрымку Расіі. Аўстра-Венгрыя, інфармаванная, што ініцыятарам забойства быў сербскі ўрад, выдвінула Сербіі непрымальны ўльтыматум, які фактычна пазбаўляў краіну суверэнітэту. Сербія пагадзілася амаль на ўсе пункты, у тым ліку адмаўлялася ад любых правоў на Боснію і давала згоду на ўласнае аўстрыйскае расследаванне сараеўскага забойства, аднак адхіліла запыт, паводле якога аўстрыйская паліцыя мела права дзейнічаць у сваіх інтарэсах на тэрыторыі Сербіі. Аўстра-Венгрыя палічыла адказ нездавальняючым.

Пачатак вайны[правіць | правіць зыходнік]

28 ліпеня 1914 года Аўстра-Венгрыя аб’явіла вайну Сербіі. 29 ліпеня Расія яб’яўляе частковую мабілізацыю, але толькі супраць Аўстра-Венгрыі, і ў якасці крока падтрымкі Сербіі. Аднак пасля абвяшчае ўсеагульную мабілізацыю. 31 ліпеня Германія пагражае Расіі вайной у выпадку далейшага правядзення поўнай мабілізацыі. У дадатак Францыя таксама абвяшчае ўсеагульную мабілізацыю. 1 жніўня Другі Рэйх аб’явіў вайну Расіі, а двума днямі пазней — Францыі. Нямецкае ўварванне ў Бельгію, са скасаваннем яе незалежнасці, вымусіла Брытанію 4 жніўня абвясціць вайну Германіі. Да вайны таксама далучылася Японія, якая мела дамову з Англіяй. 6 жніўня Аўстра-Венгрыя аб’явіла вайну Расійскай імперыі.

Развіццё падзей[правіць | правіць зыходнік]

Першыя ваенныя дзеянні пачаліся ў Афрыцы і Ціхаакіянскім рэгіёне, у калоніях і залежных тэрыторыях еўрапейскіх краін. 8 жніўня 1914 года злучаныя брытанскія і французскія сілы нанеслі ўдар па нямецкаму пратэктарату Тога, што ў Заходняй Афрыцы. Пасля, 10 жніўня нямецкія войскі атакавалі Паўднёвую Афрыку — частку брытанскай каланіяльнай імперыі. Новая Зеландыя (адзін з англійскіх дамініёнаў), 30 жніўня акупавала нямецкія астравы Самоа (дакладней іх заходнюю частку)^[3]. 11 верасня, для падтрымкі Рэйха, аўстралійскі ваенна-марскі флот і сухапутныя сілы высадзіліся на востраве Новая Памеранія (сёння Новая Брытанія), які з’яўляўся часткай нямецкай Новай Гвінеі. На працягу некалькіх месяцаў сілы Антанты або выціснулі, або прынялі капітуляцыю ад усіх нямецкіх войск размешчаных у Ціхаакіянскім рэгіёне (большасць астравоў была занята Японіяй). Войска Рэйха аказала жорсткае супраціўленне толькі ў некаторых рэгіёнах Афрыкі (галоўным чынам на тэрыторыі сучаснай Танзаніі).

У Еўропе арміі цэнтральных дзяржаў Германіі і Аўстра-Венгрыі пакутавалі ад адсутнасці супрацоўніцтва паміж штабамі ваеннай выведкі, і таму часта саюзнікі нават не ведалі аб узаемных планах дзеянняў. Спачатку Германія гарантавала падтрымку аўстрыйцам падчас уварвання Аўстра-Венгрыі ў Сербію, аднак абяцанні не перараслі ў рэальныя дзеянні. Аўстра-Венгрыя спадзявалася, што Германія здолее забяспечыць абарону паўночнай мяжы ад Расіі. Аднак нямецкае ваеннае кіраўніцтва найперш разлічвала ўсімі сіламі атакаваць заходні фронт, то бок — Францыю. Гэтыя ўзаемныя непаразуменні прывялі да перафармавання аўстрыйскай арміі з поўдня на поўнач, каб супрацьстаяць расійскаму войску. Аднак пры ракіроўцы 12 жніўня аўстрыйцы натрапілі на сербскія сілы і, распачаўшы бітву, былі пераможаны.

З цягам часу сербы занялі відавочна абарончую пазіцыю у адрознені ад аўстрыйцаў, якія 16 жніўня спрабавалі прабіць сербскія гарнізоны. Падчас аднаго з жорсткіх начных баёў сербы нечакана атрымалі падтрымку пад кіраўніцтвам Сцепа Сцепановіча. Праз тры дні аўстра-венгры былі вымушаны адступіць за Дунай, нясучы пры гэтым вялікія людскія страты ў 21000 чалавек, пры 16000 з сербскага боку. Гэта была першая вялікая перамога Антанты з пачатку вайны. Аўстрыйцы не здолелі дасягнуць галоўнай мэты — ліквідацыі паўднёвага фронту. Выявілася, што без нямецкай дапамогі Аўстра-Венгрыя не зможа весці вайну на два бакі (з Сербіяй і Расіяй).

Нямецкі план прадугледжваў накіраваць усе сілы на Францыю, каб у хуткім часе пазбавіць яе ўдзелу ў вайне. А затым накіраваць усю армію супраць Расіі. Згодна плану Шліфена напад на Францыю павінны быў адбыцца з поўначы, праз тэрыторыю Бельгіі. У мэтах выканання плана нямецкае кіраўніцтва даслала бельгійскаму ўраду ноту, у якой змяшчала патрабаванне на дазвол знаходжання нямецкіх войск на тэрыторыі Бельгіі. Бельгійскі ўрад адмовіў немцам, у адказ на што войска Германіі ўварвалася ў краіну, захапіўшы пры гэтым Люксембург. Немцы не прадугледжвалі моцнага супрацьстаяння, якое яны сустрэлі каля горада Ліеж, дзе знаходзілася ваеннае ўмацаванне. Імператарская армія, аднак, не зважаючы на бельгійскі супраціў прасоўвалася ў кірунку Францыі. Велікабрытанія ў дапамогу свайму саюзніку выслала экспедыцыйны корпус, які накіраваўся на ўсход. 21 жніўня 1914 года быў забіты першы брытанскі салдат. Адбылося гэта паблізу Монса.

Заходні фронт[правіць | правіць зыходнік]

1914 год – нямецкае ўварванне ў Бельгію і Францыю[правіць | правіць зыходнік]

Першай бітвай на тэрыторыі Бельгіі была аблога Льежа, якая працягвалася з 5 па 16 жніўня. Пасля падзення гарадской крэпасці бельгіскае войска адступіла ў кірунку Антверпена і Намюра. Асноўнае нямецкае войска, якое імкнулася прарвацца на тэрыторыю Францыі, абмінула бельгійскую армію, якая стала цяпер сур’ёзнай пагрозай для нямецкага тылу. З гэтай прычыны горад Намюр быў узяты ў аблогу, якая цягнулася з 20 па 23 жніўня.

Французскі наступальны план (План XVII) прадугледжваў здабыццё Эльзаса і Латарынгіі. 14 жніўня пачалося ажыццяўленне плана праз атаку французаў на Сарбур у Латарынгіі і Мюлуз у Эльзасе. Французы здолелі здабыць першы горад і дайсці да ракі Саар, аднак пазней яны былі адкінуты з гэтага рэгіёна. Ужо 20 жніўня нямецкай контратакай быў захоплены Сарбур. Акрамя таго, першапачаткова здабыты французскім войскам Мюлуз, быў пакінуты імі з-за пагрозы знішчэння латарынгскіх ваенных аддзелаў.

Пасля перасячэння Бельгіі і Люксембурга кайзераўская армія падступіла да граніцы Паўночнай Францыі, дзе сутыкнулася з аб’яднаным войскам французаў і брытанцаў. Пачаўся шэраг памежных бітваў. Асноўныя баі разгарнуліся ў раёне Шарлеруа і Монс. Пасля шэрага параз урад саюзнікаў абвясціў генеральнае адступленне, падчас якога адбыліся бітвы пры Ле-Като, першая бітва на Марне і аблога Мабёжа.

Перадавыя нямецкія батальёны знаходзіліся ўжо на адлегласці 70 км ад Парыжа, як нечакана два корпусы былі пераведзены ва Усходнюю Прусію^[4], што значна паслабіла наступ на французскую сталіцу. У гэтай сітуацыі немцы былі вымушаны адступіць на поўнач ад ракі Эна, дзе войска і замацавалася. Такім чынам з гэтага моманту на Заходнім фронце пачынаецца статычнае вайна, якая працягнецца яшчэ тры гады. За гэты перыяд была вельмі моцна развіта сістэма траншэй і акопаў, якія цягнуліся ад Ла-Манша да швейцарскай мяжы.

1915 год[правіць | правіць зыходнік]

Лінія фронту цягнулася паміж паўночным узбярэжжэм і Вагезамі, і насіла імя Наён (ад назвы захопленага немцамі тутэйшага горада). Брытанцы імкнуліся прарвацца з поўначы і рухацца ў кірунку Артуа, у той час калі французы атакавалі б Шампань. 10 сакавіка сілы саюзнікаў распачалі вялікі наступ. Англійскае войска рушыла ў атаку, імкнучыся авалодаць узвышшам Аўберс. Атаку праводзілі чатыры дывізіі, займаючы тэрыторыю шырынёй каля трох кіламетраў. Перад наступам нямецкім пазіцыі апынуліся пад шчыльным артылерыйскі абстрэлам, які цягнуўся паўгадзіны. Пачатак аперацыі суправаджаўся поспехам: ужо праз чатыры гадзіны былі захопленыя бліжэйшыя вёскі. Аднак атака была прыпынена у сувязі з папаўненнем боепрыпасаў. Гэты момант дазволіў немцам сцягуць рэзервы і зладзіць контратаку, дзякуючы якой было адбіта ўзвышша Аўберс. Нямецкае камандаванне імкнулася ўтрымаць нязменнай сітуацыю на фронце і адначасова рыхтавала наступ у раёне горада Іпр, які брытанцы захапілі яшчэ ў лістападзе 1914 года падчас першых сутычак у гэтым рэгіёне. Атака мела на мэце адцягнуць увагу ад галоўнага ўдару, што мусіў адбыцца на Усходнім фронце, падарваць ажыццяўленне франка-брытанскіх планаў, а таксама выпрабаваць новую зброю. Пасля двухдзённай бамбардзіроўкі, 22 красавіка 1915 года, нямецкія войскі распылілі хлорны газ, які быў знесены ветрам да брытанскіх акопаў. Зялёна-жоўтая хмара прынесла абаронцам смяротна-задушлівы эфект, сярод войску пачалася паніка. Людзі кінуліся наўцёкі, што прывяло да ўтварэння трохкіламетровага прабою ў абарончых камунікацях саюзнікаў. Аднак немцы не валодалі дастатковымі сіламі, каб выкарыстаць сітуацыю. Хутка падцягнутыя канадскія войскі здолелі ўзяць сітуацыю ў свае рукі і запаволіць падыход праціўніка. Гэтая бітва стала першай, дзе была ўжыта газавая зброя (немцы выкарысталі 168 тон атрутнага хлору), якая ўнесла 5000 жыццяў^[5].

Праз два дні хімічная зброя была знoў ужыта, што прывяло да адступлення войск Антанты. Аднак і гэты поспех немцы не здолелі скарыстаць. 27 красавіка саюзнікі ўжылі новыя метады абароны ад атрутных газаў, непадалёк Іпра, пяхота 16-й ірландскай дывізіі нягледзечы на распылены хлор здолела застацца і весці абарону на сваіх пазіцыях.

Увосень 1915 года падчас баёў у небе усё часцей сталі з’яўляцца самалёты. Да гэтага моманту самалёты ўжываліся пераважна для назірання і фатаграфавання пазіцый ворага. Аднак немцы пераабсталявалі свае машыны пад знішчальнікі, усталяваўшы другому пілоту кулямёт, што дало велізарную перавагу над разведвальнымі самалётамі брытанцаў і французаў.

У верасні саюзнікі правялі новую наступальную аперацыю, французы атакавалі Шампань, брытанцы Лоас. Французскае камандаванне амаль на працягу ўсяго лета рыхтавалася да наступу, пры гэтым брытанцы занялі абарончую пазіцыю на доўгім прамежку фронта, імкнучыся прапусціць французаў наперад. Артылерыйскі абстрэл нямецкіх пазіцый распачаўся 22 верасня. Галоўны ўдар быў прызначаны на 25 верасня. Немцы прадбачылі сцэнарый наступу і былі гатовыя да атакі праціўніка: за галоўнай лініяй акопаў былі пабудаваны дадатковыя абарончыя пазіцыі, што дасягалі трох кіламетраў у глыбіню абароны. Гэта дазволіла ім затрымаць французаў, якія імкнуліся аднавіць атаку да лістапада. Таксама 25 верасня, пачалася атака брытанцаў на Лоас, якая галоўным чынам мела на мэце падтрымку наступу французаў. Брытанскай атацы папярэднічала чатырохдзённая артылерыйская выведка агнём, пад час якой было скарыстана 250000 снарадаў і больш за 5000 капсул з хлорам. Галоўныя ўдарныя сілы наступу складаліся з двух корпусаў і двух дадатковых корпусаў, якія імітавалі наступленне на Іпр. Брытанцы, распачаўшы наступленне, панеслі тут вялікія страты, дасягнуўшы нязначнага поспеху. Гэта было абумоўлена ўдалым размяшчэннем нямецкіх кулямётных разлікаў. Аднак новая атака 13 кастрычніка прынесла больш плёну.

1916 год — вайна на знясіленне[правіць | правіць зыходнік]

Нямецкі шэф штаба — Эрых фон Фалькенхайн сцвярджаў, што калі французы будуць працягваць несці такія вялізныя страты, гэта можа прывесці да іх знясілення і поўнай капітуляцыі. У пачатку 1916 года немцы пачалі рыхтавацца да поўнамаштабнай контратакі, сцягнуўшы ў раён Вердэна пяхоту і паветранныя сілы. Вердэн з’яўляўся добраўмацаванай крэпасцю, акружанай кальцом абарончых фартоў; суцэльны комплекс заставаўся, бадай што, апошняй перашкодай на шляху ў Парыж.

Вялікая роля адводзілася нямецкай авіяцыі, якая на пачатку вайны здолела знішчыць большасць самалётаў саюзнікаў, што давала ёй магчымасць панавання ў паветры над крэпасцю і вольнага маніпулявання нямецкіх бамбардзіроўшчыкоў і самалётаў-разведнікаў. Дзякуючы гэтаму артылерыйскі абстрэл быў досыць дакладным. Але пасля з’яўленнія ў маі ў небе над Вердэнам французскай эскадры пераследу Nieuport паветраныя сутычкі перараслі ў бітвы беспрэцэдэнтных маштабаў. Кожны з бакоў спрабаваў атрымаць кантроль у паветры, свабодна выконваць паветраную выведку і бамбардзіроўку пазіцый праціўніка.

21 лютага нямецкія войскі абрынулі на Вердэн ураганны агонь, правёўшы дзевяцігадзінны артылерыйскі абстрэл. Аднак, калі нямецкая пяхота пайшла ў атаку, спадзяючыся, што артылерыя знішчыла ўсё жывое на ўмацаваных лініях французскіх войск, яна неспадзявана сутыкнулася з інтэнсіўным агнём французаў. Немцы штораз аднаўлялі наступ. Яны пачыналі з артылерыйскай падрыхтоўкі, падвяргаючы французскія пазіцыі мацнейшаму абстрэлу. Пасля шматмесячных крывавых баёў немцы здолелі дабіцца толькі нікчэмнага прасоўвання. Авалодаць Вердэнам і прарваць французскі фронт яны так і не здолелі, нягледзечы на велізарныя страты.

Увосень французы сутыкнуліся з праблемай утрымання сваіх пазіцый. З мэтай даць адпачынак французскім войскам, якія знаходзіліся ў раздробленым стане, брытанцы арганізавалі наступленне, якое павінна было паменшыць ціск на французскі фронт, а таксама дапамагчы Расіі, яка несла вялікія страты на Усходзе. 1 ліпеня брытанцы пачалі наступ на рацэ Сома, правы фланг захоўвалі пяць французскіх дывізій. Атацы папярэднічала цяжкая сямідзённая артылерыйская бамбардзіроўка. Французскія сілы дасягнулі значных поспехаў, аднак брытанцы моцна пацярпелі з-за сваёй артылерыі, якая не здолела знішчыць ні калючы дрот, ні нямецкія акопы^[6].

Саюзнікі, атрымаўшы ўрок пад Вердэнам, распрацавалі новыя тыпы самалётаў, якія былі выкарыстаны ў небе над Сомай. Іх дзейнасць дасягнула вялікіх поспехаў і вымусіла немцаў рэарганізаваць свае паветраныя сілы. З гэтага часу ў паветраных баях бралі ўдзел шмат самалётаў, а не па адной машыне, як гэта было раней.

Пасля перагрупоўкі сіл, бітвы ў рэгіёне Сомы працягваліся далей у ліпені і жніўні. Брытанцы дасягнулі значных поспехаў, нягледзечы на падмацаванне праціўніка новымі нямецкмі салдатамі. У жніўні саюзнікі змянілі тактыку атакуючых аддзелаў, выкарыстоўваючы адносна невялікія штурмавыя групы, аднак і яны не змаглі зламаць пазіцыі праціўніка. Вынікам праведзеных баёў стала ўмацаванне лініі фронту, занятай брытанцамі.

Астатняя фаза бітвы над Сомай стала першым у гісторыі эпізодам калі былі ўжыты танкі. Але тэхнічная навінка была няздольная дапамагчы саюзнікам дасягнуць значных поспехаў: танкаў была малая колькасць і яны ламаліся на поле бітвы. Вырашальная бітва на Соме адбылася ў кастрычніку і пачатку лістапада. Як вынік невялікі зрух фронту і велізарныя страты з абодвух бакоў (саюзнікі страцілі 600 000 чалавек, немцы 460 000).

Таксама, у жніўні 1916 года адбыліся значныя перамены ў Германскім вярхоўным камандванні, дзе пасля адстаўкі Фалькенхайна, кіраўніцтва прынялі прыбылыя з Усходняга фронту Паўль фон Гіндэнбург і Эрых Людэндорф. Два новых камандуючых пасля прыбыцця заявілі, што бітва пад Вердэнам і наступленне пад Сомай значна знясілілі нямецкую армію на ўсіх кірунках фронту. З гэтай прычыны яны вырашылі застацца ў стратэгічнай абароне на захадзе, аднак кіраўніцтва саюзных дзяржаў планавала нанесці ўдар у іншым месцы.

Падчас бітвы над Сомай і падчас зімы немцы пачалі будаўніцтва новых абарончых пазіцый, па-за асноўнай лініяй фронту, абарончая лінія атрымала назву Лінія Гіндэнбурга. Будаўніцтва лініі мела на мэце скарачэнне нямецкага фронту і вылучэнне пэўнай колькасці салдатаў для новых заданняў. Фартыфікацыі цягнуліся ад Араса да Сен-Кантэн. Брытанскія лётчыкі-разведчыкі даведаліся аб будаўніцтве лініі ў лістападзе 1916 года.

1917[правіць | правіць зыходнік]

Аперацыя па перамяшчэнню нямецкай арміі да Лініі Гіндэнбурга атрымала назву Альберых. Яна распачалася 9 лютага і скончылася 5 красавіка 1917 года. Немцы пакунулі пасля сябе поўнасцю вынішчаны абшар, які хутка быў заняты англічанамі. Перасоўванне адбылося на адлегласць ад 10 да 50 км ад зыходнай лініі фронту. Перадыслакацыя імператарскай арміі суправаджалася частымі брытанскімі контратакамі.

6 мая Злучаныя Штаты абвясцілі вайну Германіі. Пасля затаплення трансантлатычнага лайнера Луізітанія ў 1915 годзе, немцы спынілі сваю стратэгічную праграму падводнай вайны на Атлантыцы, таму што гэта магло зацягнуць у вайну ЗША. Цяпер, з ростам незадаволенасці сярод нямецкага насельніцтва, у лютым 1917 года нямецкі штаб пастанавіў аднавіць напады на ўсе судны, якія заходзілі ў парты саюзнікаў.

Меркавалася, што дзякуючы гэтаму ўдасца вымусіць Англію пайсці не поўгадовы перапынак у вайне, у той час як амерыканскім войскам, каб стаць значнай сілай на заходнім фронце, патрабаваўся, як мінімум год. Першапачаткова падводныя лодкі наносілі велізарныя страты для гандлёвых караванаў, але пазней, у сувязі з увядзеннем вайсковых канвояў, страты былі значна зменшаныя.

Далейшыя падзеі атрымалі ў гісторыяграфіі назву па прозвішчы галоўнакамандуючага французскімі войскамі Рабера Нівеля — «Наступ Нівеля»,»Бойня Нівеля» альбо «Мясарубка Нівеля». Гэтыя падзеі сталі сімбалам безсэнсоўных чалавечых ахвяр. Перад пачаткам аперацыі саюзнікі здолелі дасягнуць значнай колькаснай перавагі (4 500 000 супраць 2 700 000 германцаў). Нівель разлічваў на раптоўнасць удара, але 4 красавіка ў нямецкі палон трапіў французскі ўнтр-афіцэр з дакументамі датычнімі аперацыі. Такім чынам адцягваючы англійскі ўдар 9 красавіка пры Арасе рабіўся безсэнсоўным. У гэты ж час французы распачалі 7-12 красавіка артылерыйскую падрыхтоўку. Непасрэдна наступ пачаўся 16 красавіка і адбываўся на складанай мясцовасці. Акрамя таго немцы мелі кантроль у паветры, што перашкаджала саюзным самалётам-разведнікам карэктаваць агонь артылерыі. З вялікімі стратамі французы здолелі авалодаць 2-й лініяй нямецкіх умацаванняў, але былі адразу адтуль выбіты. Паказальна, што ў атацы бралі ўдзел 128 танкаў «Шнэйдэр», з якіх толькі 10 здолелі вярнуцца назад. 17 красавіка атака ўзнавілася і 4-я французская армія здолела авалодаць узвышшам, але гэта было бадай адзіным поспехам, нягледзячы на тое, што атакі працягваліся ажно да мая. Такім чынам германскі фронт не быў прарваны. У выніку наступу страты забітымі і параненымі склалі з французскага боку 180 000 чал., з англійскага — 160 000, а з нямецкага — 163 000 (29 000 палоннымі). Нівель страціў сваю пасаду і на яго месца быў прызначаны генерал Петэн. Безсэнсоўныя ахвяры абурылі шматлікіх французскіх салдатаў, што адмаўляліся падпарадкоўвацца і спрабавалі вярнуцца ў Парыж. Хваляванні ахапілі 54 дывізіі. У выніку Петэн пачаў жорсткую барацьбу з «непаслухмянымі» і абвясціў у ліпені аб увядзенні смяротнага пакарання за непадпарадкаванне. Людзі вярнуліся ў акопы, аднак удзельнічаць у атаках адмовіліся. Ад гэтага часу цэлы год французы знаходзіліся ў абароне, а ўвесь цяжар атак лёг на брытанцаў і іх каланіяльныя войскі.

Зімою 1917 года немцы пачалі выкарыстоўваць новую тактыку паветранага бою (паветраная школа была адкрыта ў Валансьен). Вынік — велізарныя страты сярод машын саюзнікаў, у прыватнасці брытанскіх, чые машыны састарэлі, а пілоты былі дрэнна падрыхтаваны. Немцы выходзілі пераможцамі ў большасці сутыкненняў. Падчас нападу на Арас, саюзнікі страцілі 316 машын, у параўнанні з 114 нямецкімі.

7 ліпеня брытанцы зладзілі чарговы наступ на ўзвышшах Месайнс, на поўдні ад Іпра. З 1915 года брытанскія інжынеры ажыццяўлялі падкоп траншэй і тунэляў пад умацаваннямі праціўніка. Пасля земляных прац было заложана 455 тон выбуховых рэчываў і ў ходзе чатырохдзённага артылерыйскага абстрэлу большасць выбухоўкі спрацавала, у выніку моцнага выбуху загінула 10 тысяч нямецкіх салдат. Нягледзячы на паўторны артылерыйскі абстрэл, наступленню не атрымалася выцесніць імператарскія войскі з іх лініі. Наступ стаў у тупіку з-за бруднай мясцовасці (што замінала транспарту) і ў сувязі з вялікімі стратамі.

11 ліпеня 1917 года немцы ўжылі новы спосаб газавай атакі, а менавіта кантэйнеры хімічных рэчываў. Сітуацыя вымусіла немцаў вынаходзіць больш шкодныя газы, для гэтага вельмі добра падыходзіў гарчычны газ, які ўжо ў невялікіх дозах выклікаў сур’ёзныя пашкоджанні ў выглядзе апёкаў. Акрамя таго, новы газ быў здольны захоўвацца на адным месцы цягам некалькіх дзён, што больш дэмаралізавала салдатаў суперніка. Новы газ разам з фасгенам былі скарыстаны ў вялікіх маштабах з абодвух бакоў, саюзнікі таксама пачалі павялічваць вытворчасць газу для хімічнай вайны.

25 чэрвеня 1917 ў Францыю пачынаюць прыбываць першыя амерыканскія падраздзяленні, з якіх быў сфармаваны Амерыканскі экспедыцыйны корпус. Аднак удзел у бітвах салдаты пакуль не бралі, ажно да кастрычніка. Гэтая паўза была выклікана неабходнай перадваеннай падрыхтоўкай. Але ўжо сама прысутнасць корпуса падымала маральны дух саюзнікаў. У кастрычніку аднавіліся ваенныя дзеянні ў рэгіёне Іпра, пачалася бітва пад вёскай Пашэндэйле. Дзякуючы канадскім сілам, саюзнікі здолелі захапіць вёску. Нягледзячы на вялікія страты, прагрэс быў нязначны. Не спрыяла саюзнікам і надвор’е: моцныя залевы зрабілі з поля боя непраходныя балоты. Абодва бакі падчас бітвы страцілі каля 500 000 чалавек.

20 лістапада брытанцы першы раз падчас вайны ажыцявілі напад з удзелам вялікай колькасці танкаў (бітва пры Камбрэ). Атаку здзяйснялі 12 дывізій супраць усяго 2 нямецкіх. Дзеля нечаканасці атака не суправаджалася артылерыйскім абстрэлам нямецкіх пазіцый і была ўжыта толькі дымавая завеса. На танках былі размешчаны фашыны (звязкі гялля), якімі запаўняліся нямецкія абарончыя рвы.

Толькі адная дывізія (51-я шатландская) не здолела дамагчыся пастаўленай мэты, астатняе войска дасягнула значнага прагрэсу. Брытанскія сілы прасунуліся ў глыб пазіцый непрыяцеля цягам 6 гадзін больш, чым за час трэцяй бітвы пад Іпрам, страціўшы пры гэтым толькі 4000 салдат. Аднак хуткі наступ стварыў выпукласць у брытанскай лініі, на што добра адрэагавалі немцы, зладзіўшы 30 лістапада контратаку. Яна адкінула брытанцаў на першапачатковыя пазіцыі. Нягледзечы на правал атакі, наступ палічылі ўдалым, бо выкарыстанне танкаў дазваляла з лёгкасцю пераадольваць добраўмацаваныя акопы немцаў. Падчас бітвы немцы першы раз ужылі добрападрыхтаваныя атрады штурмавікоў.

1918 апоші наступ[правіць | правіць зыходнік]

Пасля шэрагу паспяховых акцый саюзнікаў, Людэндорф бачыў выратаванне сітуацыі ва ўсеагульным наступе па ўсёй лініі заходняга фронту, пры чым пачаць наступ было неабходна вясной, да таго часу, як амерыканскія сілы пачнуць адыгрываць значную ролю. Тым часам 3 сакавіка 1918 года ў Брэсце кайзераўская Германія падпісала мірны трактакт з бальшавіцкай Расіяй, паводле якога апошняя абвяшчала аб аднабаковым выхадзе з вайны. Гэтая падзея мела велізарнае значэнне, бо пазваляла немцам перавесці на захад 44 дывізіі. Цяпер 173 дывізіям саюзнікаў супрацьстаяла 192 нямецкія.

Нямецкая армія паспяхова ажыццяўляла новую тактыку, выпрабаваную на ўсходнім фронце: саюзнікі цярпелі ад праблем з адсутнасцю адзінага кіравання, слабога маральнага духа і недахопу новых папаўненняў.

Людэндорф імкнуўся найперш ударыць па брытанскім пазіцыям, каб адцясніць іх ад французскіх войскаў і парушыць сувязь саюзнікаў з марскімі партамі на поўначы, адкуль прыходзіла амерыканская дапамога. Наступленне ўзначалілі штурмавікі, падмацаваныя шматлікай артылерыяй і авіяцыяй. Таксама быў ужыты атрутны газ. Агулам на працягу 8-мі дзён немцы вымусілі брытанскія і французскія сілы адыйсці далёка на захад. Аперацыя, названая імем Міхаэль, перанесла лінію фронту амаль на 100 км і дазволіла немцам упершыню, пасля 1914 года, бамбардраваць Парыж.

У выніку няўдачы саюзнікі вырашылі стварыць адзінае камандванне, якое ўзначаліў маршал Фердынанд Фош — галоўнакамандуючым саюзнікаў з гэтага моманту. Дзякуючы гэтаму значна палепшылася ўзаемадзеянне паміж братанскай, французскай і амерыканскай арміямі.

Першую перамогу войскі ЗША атрымалі каля Кантыньі. Цягам лета ў Францыю прыбывалі 300 000 вайскоўцаў штомесячна і пад канец лістапада гэтая лічба перавысіла 2 000 000 чалавек. Павелічэнне прысутнасці амерыканцаў на полі бою ў значнай ступені перашкодзіла немцам хутка перагрупаваць свае сілы.

У ліпені Фош вырашыў распачаць вялікі наступ ў раёне ракі Марна, аднак усе выпады былі блакаваны немцамі. Другі вялікі наступ адбыўся двумя днямі пазней і прыйшўся на Амьен, што на паўночы. Падчас атакі былі ўжыты магутныя сілы: прыкладна 600 танкаў і 800 самалётаў. Гіндэнбург назваў 8 жніўня „чорным днём у гісторыі нямецкай арміі”. У верасні Першая Амерыканская армія пад камандваннем генерала Пешынга дасягнула колькасці ў 500 000 чалавек і пачала бітву пры Сент-Мішэлі. Адначасова з гэтай аперацыяй было выканана наступленне на Мейз-Арганэ. Дзякуючы гэтым двум атакам была адбіта тэрыторыя плошчай 500 км².

Пасля 4 годоў цяжкіх сражэнняў нямецкае войска была моцна знясілена, пачаў адчувацца недахоп ваеннай тэхнікі. Акрамя таго супольнасць моцна стамілася ад працяглай вайны. Паразы ішлі адна за адной і нават буйныя нямецкія групіроўкі пачалі здавацца, не выяўляючы аніякага жадання змагацца. Калі саюзнікі з вялікімі стратамі зламалі абарону немцаў, Германская Імперыя пакрысе наблізілася да канца свайго існавання. Галоўнакамандуючыя Гіндэнбург і Людэндорф падалі ў адстаўку.Аднак сутычкі на фронце працягваліся. Канец ім быў пакладзены Германскай рэвалюцыяй, што прывяло да ўтварэння новага ўрада ў Берліне, які 11 лістапада 1918 года падпісаў акт аб спыненні вайны.

Усходні фронт[правіць | правіць зыходнік]

1914[правіць | правіць зыходнік]

Усходне-Пруская аперацыя[правіць | правіць зыходнік]

На Усходнім фронце вайна пачалася з Усходне-Прускай аперацыі. Германія пачынала вайну на два фронту. 17 жніўня руская армія перайшла мяжу, пачаўшы наступ на Усходнюю Прусію. 1-я руская армія рушыла на Кенігсберг з усходу ад Мазурскіх азёраў, 2-я армія — з захаду ад іх. Першы тыдзень дзеянні рускіх армій былі паспяховымі, саступаўшыя па колькасці немцы паступова адыходзілі. Аднак рускае камандаванне не здолела скарыстаць гэтую сітуацыю, што дало кайзераўскім войскам магчымасць зладзіць наступ. 26-30 жніўня падчас бітвы пад Таненбергам, 2-я армія генерала Самсонава была цалкам разбіта, значная частка трапіла ў палон. Пасля гэтага 1-я руская армія, знаходзячыся пад пагрозай акружэння, была вымушана з баямі адыйсці на зыходную пазіцыю. Адыход скончыўся 16 верасня. Дзеянні кіраўніцтва 1-й арміі палічылі няўдалымі, што стала першым эпізодам характэрнага ў далейшым недаверу да ваеннага камандавання.

Галіцыйская бітва[правіць | правіць зыходнік]

18 жніўня пачалася Галіцыйская бітва — вялікая па маштабе задзейсненных сіл бітва паміж рускімі войскамі Паўднёва-Заходняга фронту (5 армій) пад камандаваннем генерала Іванова і чатырма аўстра-венгерскімі войскамі пад камандаваннем эрцгерцага Фрыдрыха. Рускія войскі перайшлі ў наступленне па шырокаму (450-500 км) фронту, маючы мэтай наступу Львоў. Баявыя дзеянні, якія адбываліся па даўжыні ўсяго фронту, падзяліліся на шматлікія асобныя аперацыі, якія суправаджаліся як наступамі, так і адступленнямі абодвух бакоў.

Польскі кірунак[правіць | правіць зыходнік]

Абставіны ў паўднёвай частцы руска-аўстрыйскай мяжы спачатку складаліся неспрыяла для рускай арміі. Да 1 — 2 верасня рускія войскі адступілі на тэрыторыю Польскага Царства, да Любліна і Холма. Дзеянні ў цэнтры фронту аказаліся няўдалымі для Аўстра-Венгрыі. Наступ рускіх пачаўся 19 жніўня і развіваўся вельмі хутка. Пасля першага адступлення аўстра-венгерская армія аказала моцнае супраціўленне на рубяжах рэк Залатая Ліпа і Гнілая Ліпа, але вымушаная была адступіць. Рускае войска 3 верасня заняло Львоў, 4 верасня — Галіч. 11 верасня пачалося агульнае адступленне аўстрыйскай арміі. Руская армія, захоўваючы шпаркі тэмп наступу, у самы кароткі тэрмін захапіла велізарную стратэгічна важную тэрыторыю — Усходнюю Галіцыю і частку Букавіны. 26 верасня фронт стабілізаваўся на прамежку 120 — 150км на захад ад Львова. Моцная аўстрыйская крэпасць Перамышль апынулася ў аблозе ў тыле рускай арміі. Аўстра-Венгрыя страціла ўпэўненасць у моцы свайго войска і ў далейшым не рызыкавала распачынаць буйныя аперацыі без дапамогі германскіх войскаў.

Пасля таго, як рускае наступленне ва Усходняй Прусіі правалілася, Германія магла наступаць толькі ў польскім кірунку, на поўдзень, каб фронт не рассекся на дзве часткі. Апрача гэтага поспех наступу ў паўднёвай частцы Польшчы мог паспрыяць поспеху на Аўстра-Венгерскім напрамку. 28 верасня наступам германцаў распачалася Варшаўска-Івангарадская аперацыя. Наступленне ішло ў паўночна-ўсходнім напрамку, маючы на мэце Варшаву і крэпасць Івангарад. 12 кастрычніка немцы выйшлі да ракі Віслы. 20 кастрычніка рускія пачалі пераходзіць Віслу, а 27 кастрычніка германская армія пачала агульнае адступленне. 8 лістапада немцы, не дамогшыся станоўчага выніку, адышлі на першапачатковыя пазіцыі, а 11 лістапада распачалі паўторны наступ ў тым жа паўночна-ўсходнім кірунку (Лодзінская аперацыя). Цэнтрам бітвы стаў горад Лодзь, захоплены і пакінуты германцамі некалькімі тыднямі раней. Вынікі баёў былі невыразнымі — рускія здолелі адстаяць Лодзь і Варшаву, але ў той жа час Германія захапіла паўночна-заходнюю частку Польшчы. Лінія фронту цягнулася амаль 1200 км і знаходзілася блізу даваенных межаў.

1915 год[правіць | правіць зыходнік]

У маі 1915 года нямецкае камандаванне ўзяло на сябе кіраванне ўсходнім фронтам, вылучыўшы дадатковыя часткі для запаўнення прагалаў у аўстрыйскай арміі. 2 мая пачалося Горліцкае наступленне. Удар атрымаўся сакрушальным, немцы здолелі прарваць умацаванні і трапілі ўглыб тэрыторыі, захапіўшы Пшэмышль і Львоў. Пасля грубых памылак рускага камандавання, расійскі фронт на поўдні быў амаль знішчаны, узнікла пагроза страты польскіх земляў. 5 жніўня немцы занялі Варшаву, а пад канец лета крэпасці, Модлін, Брэсцкую, Асавецкую, крэпасці ў Коўне і Вільні. У верасні, новаўтвораная нямецкая 12 армія, пад камандаваннем генерала Макса фон Гальвіца атакавала Курляндыю, рухаючыся ў кірунку Рыгі. Аднак на канец верасня руская армія ачуняць і стварыла новую лінію ўмацаванняў. Неўзабаве пасля гэтых падзей, цар Мікалай II асабіста ўзначаліў кіраўніцтва імпаретарскім войскам, што ў далейшым выклікала блытаніцу.

Пад канец 1915 года лінія фронту ішла ад Рыжскага заліва, праз Баранавічы, Цярнопаль, Каменец-Падольскі, землі Польшчы, Літвы, Латвіі, Заходняй Беларусі і Украіны. Амаль 2 мільёны рускіх салдат загінулі, страты Аўстрыі і Германіі склалі 1 000 000 вайскоўцаў. Пасля поспехаў Германіі і Аўстрыі на усходнім фронце, на бок Цэнтральных дзяржаў перайшлі Балгарыя і Турцыя. Спроба ўтварэння калідору для зносін паміж Антантай з Расіяй праз Дарданэлы скончылася няўдачай: аперацыя брытанскіх і аўстралійскіх дэсантных войск у бітве пад Галіполі пацярпела фіяска.

1916 год[правіць | правіць зыходнік]

У 1916г. Цэнтральныя дзяржавы актыўных дзеянняў на Усходнім Фронце не планавалі. У сваю чаргу, саюзнікі па Антанце рыхтавалі скаардынаваны наступ і на Захадзе і на Усходзе.

Пасля пачатку германскага наступу на Захадзе французы звярнуўся да рускага камандавання каб тыя зладзілі ў сакавіку адцягвальны ўдар. 16 сакавіка генерал Аляксееў распачаў наступ рускіх армій ля возера Нарач у Беларусі. Германскае камандаванне пачало сцягваць рэзервы да небяспечнага ўчастку і гэтым спыніла атакі на французскі Вердэн. У выніку немцы здолелі утрымаць пазіцыі ля Нарачы.

Рускае кіраўніцтва запланавала наступ пад камандванннем Аляксея Брусілава (гл. Брусілаўскі прарыў). У адрознені ад папярэдняй аперацыі, кампаніі Брусілава папярэднічала працяглая падрыхтоўка, таксама ўпершыню былі ўжыты спецыяльныя ўдарныя групы. З дапамогай саюзнікаў з захаду і павелічэннем прамысловай вытворчасці, рускія здолелі кампенсаваць страты, панесеныя ў папярэдніх баях. Тым не менш першапачатковыя поспехі былі выкарыстаны не найлепшым чынам з-за пастаянных непаразуменняў паміж камандуючымі і перабоямі ў пастаўках харчавання.

4 чэрвеня 1916 года чатыры арміі Брусілава: 8-я, 11-я, 7-я і 9-я, прарвалі нямецкія пазіцыі і трапілі далёка ўглыб тэрыторыі праціўніка, захапіўшы 13 000 палонных. Наступ, які цягнуўся два месяцы, паспрыяў моцнаму паслабленню аўстра-венгерскай манархіі. У гэты момант, да вайны на баку Антанты далучаецца Румынія, якая замест утварэння пазіцыйнай абароны, напала на Трансільванію, у разліку на лёгкую перамогу. Гэтую памылку скарысталі немцы, зладзіўшы разбуральную контраатаку і акупаваўшы ўсю тэрыторыю Румыніі. Германія і Аўстрыя здабылі каштоўныя рэсурсы каменнага вугля, а таксама правізію для войска, аднак арміям гэтага дзяржавам дадалося яшчэ 180 км лініі фронту.  

Брусілаў, выконваючы кіраванне з Пецярбурга, аднавіў атаку, нягледзечы на рост страт. У верасні наступ яшчэ працягваўся і быў спынены толькі пасля заняцця Букавіны ў Галіцыі. Але поспех меў высокі кошт, страты наблізіліся да 1 000 000 чалавек. У дадатак ваенная прамысловасць не спраўлялася з патрэбамі арміі, якія увесь час павялічваліся. 

Усе гэтыя падзеі прывялі да ўздыму народных хваляванняў у Расіі і Аўстра-Венгрыі. Насельніцтва гэтых краін моцна пацярпела ад вайны і знаходзіліся ў цяжкім эканамічным становішчы, што адыграла адмоўную ролю і на маральным стане армій.

Балканскі фронт[правіць | правіць зыходнік]

На сербскім фронце справы для аўстрыйцаў ішлі няўдала. Нягледзячы на вялікую колькасную перавагу, ім удалося заняць памежны Белград толькі 2 снежня, але 15 снежня сербы адбілі горад і пагналі аўстрыйцаў са сваёй тэрыторыі. Хоць патрабаванні Аўстра-Венгрыі да Сербіі і былі непасрэднай прычынай пачатку вайны, менавіта ў Сербіі ваенныя дзеянні 1914 года шлі досыць млява.

Да восені на Балканах не назіралася ніякай актыўнасці. Пасля завяршэння ўдалай кампаніі па выцісканню рускіх войскаў з Галіцыі і Букавіны, аўстра-венгры і германцы змаглі перакінуць на Балканы вялікую колькасць войскаў. У той жа час меркавалася, што Балгарыя пад уражаннем поспехаў Цэнтральных дзяржаў далучыцца да вайны на іх баку. У такім выпадку маланаселеная Сербія з невялікай арміяй трапіла б у акружэнне з двух франтоў. Англа-французская дапамога падыйшла з вялікім спазненнем — толькі 5 кастрычніка войскі сталі сыходзіць на бераг ў Салоніках. Расія, усваю чаргу, не здолела дапамагчы: нейтральная Румынія адмовілася прапусціць рускія войскі. 5 кастрычніка пачалося наступленне Аўстра-Венгрыі, а 14 кастрычніка Балгарыя абвясціла вайну краінам Антанты і пачала ваенныя дзеянні супраць Сербіі. Войска сербаў, англічан і французаў колькасна саступала сілам праціўніка больш чым у 2 разы і не мела шанцаў на поспех.

Да канца снежня сербскія войскі пакінулі тэрыторыю Сербіі, адступіўшы ў Албанію, адкуль у студзені 1916 г. іх рэшткі былі эвакуаваны на востраў Корфу і ў Бізерту. Англа-французскія войскі ў снежні адышлі на тэрыторыю Грэцыі, дзе змаглі замацавацца, утварыўшы Саланікійскі фронт па мяжы Грэцыі з Балгарыяй і Сербіяй. Войскі Сербскай арміі (150 000 чал.) былі захаваны і вясной 1916 ўзмацнілі Саланікійскі фронт. Уступленне Балгарыі ў вайну і падзенне Сербіі адкрыла для Цэнтральных дзяржаў прамыя зносіны па сушы з Турцыяй.

Краіны ўдзельніцы[правіць | правіць зыходнік]

Цэнтральныя дзяржавы:

Аўстра-Венгрыя
Германская імперыя
Асманская імперыя
Балгарыя (з 1915)
Італія (удзельнічала ў вайне на баку Антанты з 1915 года, нягледзячы на тое, што была членам Траістага саюза)

Саюзнікі (Антанта):

Францыя
Брытанская імперыя
Расійская імперыя
Італія (з 1915)
ЗША (з 1917)
Японія (з 1917)
Сербія (з 1917)

Члены Антанты (падтрымалі Антанту ў вайне): Чарнагорыя, Бельгія, Грэцыя, Бразілія, Кітай, Афганістан, Куба, Нікарагуа, Сіям, Гаіці, Ліберыя, Панама, Гандурас, Коста-Рыка

Камандуючыя[правіць | правіць зыходнік]

Камандуючыя Антанты[правіць | правіць зыходнік]

вялікі князь Мікалай Мікалаевіч
Мікалай II
Міхаіл Васільевіч Аляксееў †
Аляксей Аляксеевіч Брусілаў
Лаўр Георгіевіч Карнілаў †
Аляксандр Фёдаравіч Керанскі
Мікалай Мікалаевіч Духонін †
Мікалай Васільевіч Крыленка
Раймон Пуанкарэ
Жорж Бенжамэн Клемансо
Жазэф Жак Сезар Жофр
Фердынанд Фош
Рабер Жорж Нівель
Анры Філіп Петэн
Георг V
Герберт Генры Эсквіт
Дэвід Лойд Джордж
Дуглас Хейг
Джон Рашуорт Джэліка
Гарацыа Герберт Кітчэнер
Віктар Эмануіл III
Луіджы Кадорна
Арманда Дыяз
прынц і герцаг Луіджы Амедэа
Томас Вудра Вільсан
Джон Джозаф Першынг

Камандуючыя Цэнтральных дзяржаў[правіць | правіць зыходнік]

Франц Іосіф I †
Карл I
Франц Конрад фон Гётцэндорф
Артур Арц фон Штраўсенбург
Вільгельм II
Эрых фон Фалькенгайн
Паўль фон Гіндэнбург
Хельмут Іаган Людвіг фон Мальтке (Малодшы) †
Райнгард Шэер
Эрых Фрыдрых Вільгельм Людэндорф
кронпрынц Рупрэхт
Мехмед V †
Мехмед VI
Энвер-паша
Мустафа Кемаль Атацюрк
Фердынанд I
Уладзімір Вазаў
Нікола Жэкаў
Георг Стаянаў-Тодараў

Беларусь у гады Першай сусветнай вайны[правіць | правіць зыходнік]

Згодна з распрацаванымі планамі ваенных дзеянняў Германія разлічвала спачатку разбіць Францыю, а затым Расію. Уварваўшыся праз тэрыторыю нейтральнай Бельгіі ў межы Францыі, немцы стварылі рэальную пагрозу для Парыжа. Расія планавала нанесці галоўны ўдар па Аўстра-Венгрыі ў напрамку Галіцыі, што давала магчымасць пранікнуць на Балканы і да праліваў Басфор і Дарданэлы.

З пачатку 1915 г. асноўныя сілы Германіі знаходзіліся на Усходнім фронце. У выніку нямецкага наступлення расійскія войскі ў чэрвені 1915 г. пакінулі Галіцыю, страціўшы каля 600 000 палоннымі, забітымі і параненымі. Захапіўшы Галіцыю, Германія сканцэнтравала галоўныя сілы на польскім тэатры ваенных дзеянняў.

Расійскія войскі, церпячы паражэнне за паражэннем у Польшчы, у ліпені 1915 г. здалі Варшаву. Фронт імкліва набліжаўся да Беларусі. У жніўні 1915 г. пачалося нямецкае наступленне ў напрамку Коўна-Вільня-Менск. У пачатку верасня 1915 г. расійская армія пакінула Вільню, Гродна, Ліду, Брэст і іншыя гарады Заходняй Беларусі. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага перасунулася з Баранавіч у Магілёў. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск-Паставы-Баранавічы-Пінск. Значная частка тэрыторыі Беларусі апынулася пад германскай акупацыяй. Напярэдадні і ў першыя дні вайны заходнія, у тым ліку беларускія, губерні былі аб’яўлены на ваенным становішчы. Забараняліся забастоўкі, сходы, шэсці, маніфестацыі, уводзілася ваенная цэнзура.

У сувязі з наступленнем германскіх войск на ўсход рушыў вялікі паток бежанцаў з Польшчы, Літвы і заходніх паветаў Беларусі (больш за 1320,5 тыс. чалавек). На захопленай Германіяй тэрыторыі Беларусі ўводзіліся розныя ваенныя павіннасці. На абаронныя працы (капанне акопаў, будаўніцтва мастоў, рамонт дарог, ахову ваенных аб’ектаў і г.д.) прыцягвалася ўсё насельніцтва прыфрантавой паласы. Пачаліся масавыя рэквізіцыі жывёлы, харчавання і фуражу. У Віцебскай губерні з 1 чэрвеня 1914 г. да 1 чэрвеня 1915 г. было рэквізавана 120 000 галоў буйной рагатай жывёлы, у выніку яе пагалоўе скарацілася на 21,5%.

Рэквізіцыі і прымусовыя работы на патрэбу фронту праводзілі і германскія ўлады. Акупанты сілаю забіралі ў сялян коней, кароў, іншую хатнюю жывёлу, прадукты, фураж, адзенне, абутак, прымушалі выконваць розныя павіннасці.

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

• Беларуская Народная Рэспубліка
• Другая сусветная вайна
• Сербская кампанія Першай сусветнай вайны

Зноскі

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

• Беларусь у Першай Сусветнай вайне: Гіст. нарыс / Юры Весялкоўскі; [Рэд. А.Мірановіч]. — Беласток; Лондан, 1996. — 361 с. (Бібліяграфія: С. 359—361).

Обновлено: 05.03.2023

Вайна пакінула крывавы след у гісторыі нашага народа, у кожнай сям’і, у чалавечых лёсах. Бяда не абышла і тых, хто вярнуўся дадому з крывавых палёў вайны. Многія памерлі ад франтавых ран, засталіся інвалідамі. Вайна пакінула меткі на кожным пакаленні. Але не гасне памяць пра яе жудасныя і гераічныя падзеі, не сціхае боль, не затуманьваецца слава подзвігу нашага народа. З пакалення ў пакаленне перадаецца эстафета гэтай памяці.

З цягам часу ў людзей знікае з памяці такое слова як “вайна”. Так, гэта было ўжо амаль 70 гадоў таму, зараз усё зусім інакш. Але дзякуючы чаму? Усе гэта дзякуючы тым, у каго хапіла мужнасці, стойкасці і адвагі, каб процістаяць ворагу. Людзі не задумваліся, што рызыкуюць сваім жыццём. Яны проста аддана ішлі абараняць сваю зямлю, сваю Радзіму. Абаронцы ўсяе Беларусі падаравалі нам светлае і чыстае неба над галавой, яснае сонейка, а галоўнае – спакойнае і мірнае жыццё. Але ўсё адно – не трэба забываць пра такія страшэнныя падзеі як вайна. Калі не забывацца на сваё прошлае, яно не павінна паўтарыцца. А як жа даведацца, што было тады, у часы вайны? На жаль, рэальных сведкаў тых падзей з кожным годам становіцца ўсе менш і менш. Скора ўвогуле не застанецца ні ўдзельнікаў, ні сведкаў Вялікай Айчыннай вайны. А хто данясе да нас ваенную гісторыю, хто раскажа праўду – як яно было на самой справе? Адно я магу сказаць упэўнена: не горш за людзей нам распавядаюць кнігі. Яны – адны з лепшых крыніц інфармацыі. Літаратура, асабліва беларуская, багатая на творы, прысвечаныя Вялікай Айчыннай вайне. Нават ёсць пакаленні пісьменнікаў і паэтаў, маладосць якіх прыпала на час той жудаснай трагедыі. Ім была адзначана вялікая роля – абараняць Радзіму. Акрамя таго, яны яшчэ іпакінулі наступным пакаленням вялікае і неацэннае багацце – сваю гісторыю.

Вайна ва ўсіх звязана з цяжкімі ўспамінамі – хтосьці загубіў сям’ю, хтосьці – проста блізкага чалавека. Але ўсё гэта прынесла вялікія пакуты. Цяжка слухаць, як пакутавалі мірныя жыхары. Даводзілася хавацца ў лесе, баяцца кожнага шораху, змагацца з голадам і суровымі марознымі зімамі. Цяжкі час – цяжкае і жыццё.

Я жыву пад мірным небам, не ведаючы клопату і бяды. Я не бачыла вайны, але я ведаю, як цяжка прыходзілася людзям у той час. Мы пажыццёва абавязаны тым, хто такое жыццё нам адваяваў. Шануйце сваё жыццё, бо за яго было аддадзена шмат чалавечых душ. А памяць аб героях Вялікай Айчыннай вайны не згасне ніколі!

Журналисты британского ВВС попытались предположить, как дальше будут развиваться события в Украине и описали пять возможных сценариев войны.

Сценарий 1: Короткая война.

Согласно этому варианту развития событий, Россия займется эскалацией: проведет беспорядочные артиллерийские и ракетные удары, авиаудары по Украине. РФ займется кибератаками, а в Украине будут отключены энергоснабжение и связь. Киев падет, к власти придет промосковский марионеточный режим.

Этот сценарий предполагает, что президент Украины Владимир Зеленский либо сбежит (на Западную Украину или еще дальше и создаст правительство в изгнании), либо будет убит. Путин объявит о победе и выведет часть войск. Тысячи беженцев ринутся на Запад.

Сценарий 2: Долгая война.

Вполне вероятно, что все перерастет в затяжную войну. Силы РФ столкнулись с плохой логистикой, страдают от неумелого руководства, их моральный дух ослаблен. Российским войскам потребуется больше времени на взятие Киева. Начнется долгая осада.

Вероятно, РФ добьется некоторого присутствия в городах, попытается удержать контроль. Силы обороны Украины превратятся в повстанческое движение, Запад продолжит поставки оружия.

Через много лет Россия (уже с новым руководством) покинет Украину, как это было в Афганистане.

Сценарий 3: Война в Европе.

Вполне возможно, что война может выйти за пределы Украины, потому что Путин мог бы попытаться «вернуть» себе больше частей Российской империи, отправив военных в Молдавию или Грузию.

Такие действия чреваты войной с НАТО, но Путин мог бы пойти на этот риск. Если президенту РФ грозит провал в Украине, то это был бы способ сохранить свое лидерство.

Сценарий 4: Дипломатия.

Сценарий предполагает решение ситуации дипломатическими путями. Делегации РФ и Украины уже встретились в Беларуси. Возможно, прогресса не будет, но Путин, согласившись на переговоры, принял возможность проведения переговоров о прекращении огня.

Главный вопрос тут заключается в том, произойдет ли «съезд с рампы» — съезд с крупной автомагистрали, простым языком. Важно, чтобы Путин знал, что потребуется для снятия санкций.

По этому сценарию, война идет плохо, Путин задумывается о том, не взял ли он на себя слишком много. Москва страдает от санкций, в РФ возвращаются мешки с трупами. В ситуацию вмешивается Китай, угрожает отказом от покупок газа, давит на Россию, чтобы та шла на компромисс.

Тем временем власти Украины, видя разрушение страны, приходят к мысли, что политическое решение может быть лучше продолжающихся боевых действий. Дипломаты вмешиваются, стороны заключают сделку, в рамках которой Украина признает, что Крым и части Донбасса принадлежат РФ, а Россия, в свою очередь, признает независимость Украины и ее право на сближение с Европой.

Сценарий 5: Свержение Путина.

Когда Путин начал вторжение, он заявил: «Мы готовы к любому исходу». Вполне возможно, что сам президент РФ лишится, в итоге, власти.

Конечно, это может показаться немыслимым. Но профессор военных исследований Королевского колледжа в Лондоне Лоуренс Фридман считает, что смена режима возможна сейчас как в Киеве, так и в Москве.

Согласно сценарию, в войне гибнут тысячи солдат РФ, а санкции сильно бьют по стране. Путин теряет народную поддержку, появляется угроза революции. Он использует силы безопасности, чтобы подавить оппозицию, но восстает достаточное количество человек, включая элиту.

В то же время Запад дает понять, что если Путин уступит место другому лидеру, то будут отменены санкции и восстановлены дипломатические отношения. В итоге, происходит «кровавый дворцовый переворот,» и Путин свержен.

Этот сценарий может показаться маловероятным, но его нельзя исключать, если люди, извлекающие выгоду от правления Путина, потеряют веру в то, что он может защитить их интересы.

Ни одна война не бывает без потерь. Сегодня жертв обстрелов и боёв за Мариуполь и другие русские города и сёла народных республик Донбасса хоронят в ДНР и ЛНР. Прискорбные цифры мы узнаем чуть позже, но надо признать: погибших воинов могло быть меньше. И виной тому – не наши командиры. А кто? Давайте разбираться.

О погибших на Украине земляках уже сообщили губернаторы Краснодарского края, Астраханской, Курской, Пензенской и Ульяновской областей, глава Дагестана. Даже Рамзан Кадыров, бойцы которого только попали на фронт, признал гибель двоих и ранение шестерых воинов. Точной цифры погибших Министерство обороны пока не называет, но скорбный список, несомненно, будет расти.

Увы, платить за победу приходится кровью, единственным оправданием которой может быть только сама победа. Киевский режим агонизирует, как режим Гитлера в Германии в 1945 году. И также пытается напоследок пролить как можно больше крови – чужой и своих сограждан. Тогда, в 1945-м, наши деды тоже чистили от нацистов европейские города, пытаясь спасти их инфраструктуру и жителей. Часто – ценой собственной жизни. Нередко погибая от выстрелов в спину. И ровно то же самое происходит сегодня на Украине.

Информация и дезинформация

Сразу после освобождения донбасского города Счастье в YouTube выложили видео с рассказами его жителей о том, что там творили занимавшие город неонацисты из батальона «Айдар». От этих рассказов веет чем-то до боли знакомым по гитлеровской оккупации, до сих пор живущей в семейной памяти миллионов русских людей:

Они живьём людей закапывали. Мы про кого-то думали, что они уехали, а потом смотрим – они все на мусорке валяются. Идёт солдатик с телефоном, звонит домой: «Мамо, плужок уже нашёл, вышлю. А трактора пока немае. Как найду – переправлю».

Вот только подобные истории вряд ли увидят украинские зрители, не говоря о европейских. Цензура на «неправильный контент» включена на полную мощность, и главный источник информации – украинские и цитирующие их «мировые» СМИ. Чего стоит эта информация, наглядно показало обращение одиозного журналиста Дмитрия Гордона, некоторые положения которого невозможно читать без смеха:

Наша героическая армия крушит врагов, нанося огромный урон в живой силе и технике. Война обходится россиянам в 20 млрд долларов ежедневно (это более 1% российского ВВП, или треть военного бюджета – ред.). Путин на Урале. Ракет мало. Хватит на дня 2-3-4 потолок. Их берегут. Оружия нет. Тульские заводы и остальные два завода Ротенберга не могут выполнить заказы на оружие. Нет сырья. Раньше поставки были из Словении в основном, Финляндии и Германии. Сейчас заблокировали. Бизнесменов созывают специально на совещания, чтобы никто не улетел в панике. Из аэропортов их на частных бортах не выпускают.

Вот как, оказывается. Украина «побеждает» на всех фронтах, ВПК России «встал», а Путин и вовсе «скрылся» где-то на Урале. И ведь в эту дичь верят: не только на Украине и на Западе, но и «антивоенные миролюбцы» у нас.

Трезвый взгляд на войну

Есть ли потери на фронтах? Разумеется, есть. Тем не менее повторять байки украинских гордонов про «огромные потери» и тиражировать постановочные ролики укропропагандистов – это себя не уважать. Гораздо большего доверия, на наш взгляд, заслуживает мнение профессионалов. Например, вот что сказал недавно в интервью полковник (в отставке) Центрального аппарата МО России Владимир Трухан:

В войсковой операции нет срочников. Только контрактники, прошедшие соответствующую подготовку. Поэтому и белорусы не участвуют – у них вся армия по призыву. Ни о каких 3,5 тыс. убитых российских военнослужащих даже речи быть не может – такое количество убитых означало бы в несколько раз большее количество раненых, а это значит, что все дороги были бы забиты санитарными машинами в обратном направлении, плюс массовое разворачивание полевых госпиталей – скрыть это невозможно. Случаи сожжённых колонн на марше – возможны, это война, всякое бывает. Кто-то ошибся, не уследил, пришлось бросать с пустыми баками. За это кто-то поплатится погонами. В этом случае, надо полагать, брошенные пустые колонны сжигаются ВСУ задним числом для постановочных роликов.

Всё логично – возразить нечего, даже если захочешь. Он же, кстати, высказался об организуемых ВСУ и нациками, но выдаваемых за «зверства русских» миномётных обстрелах гражданского населения:

Участвующие в операции подразделения ВС России не используют миномёты. Все миномётные обстрелы в жилых массивах (Сумы, Ахтырка, в Донбассе), особенно в бессмысленных местах, где нет никакой ни военной, ни энергетической инфраструктуры, – это провокации ВСУ и тероборонщиков с целью воздействия на сознание местного населения.

На Майдане, помнится, для подобного использовались «неизвестные снайперы», теперь «блуждающие миномёты», но почерк один. А значит – и авторы те же. Без чести и совести. Готовые действовать, не считаясь с жертвами среди гражданских, искусственно создавая в стране тотальный хаос, раздавая оружие невесть кому – лишь бы расхлёбывать его пришлось «москалям».

Между тем, по данным украинской стороны, в Киеве только за ночь с 25 на 26 февраля убито 60 человек. Все они, естественно, «русские диверсанты» – как, например, расстрелянная нациками на ул. Фрунзе/Кирилловской семья из мамы, папы, двух девочек и сына. Очень показательно в этом отношении попавшее в Сеть видео американца, проживающего сейчас в Киеве на Крещатике:

Я сейчас на Крещатике, и я боюсь быть застреленным – не русскими, а криминалом.

И его можно понять. Ведь факт остаётся фактом: десятки тысяч единиц автоматического оружия попали в руки откровенных гопников и урок. И в освобождённых городах и районах Незалежной это оружие нередко стреляет в спины наших воинов. Тех самых, которым поставлен приказ беречь «простых людей». Многие из которых после долгой промывки мозгов украинскими неонацистами уже давно «непростые» и, скажем мягко, не совсем «мирные». При этом прекрасно осознающие, что русские их не тронут. «Нас-то за шо?»

А нас-то за шо?

Да, мирных людей жалко. Да, сидеть в бомбоубежищах и терять честно нажитое – это неприятно и обидно. Но вспомним: именно в таком режиме всё население ДНР и ЛНР жило почти восемь лет, и это не только на Западе, но и на самой Украине мало кого волновало. Теперь же звучит «а нас-то за шо?» – да за то, за то самое! Немецкий народ, когда наши деды в Германию пришли в 1945-м, тоже очень и очень жалко было, но. сами виноваты. Там, кстати, тоже и нашим солдатам в спину стреляли, и технику в жилых кварталах ставили.

Обозреватели отмечают резко возросшее в последний день число боевых вылетов. Как видно, наше командование решило, наконец, что коль скоро нацики и ВСУ по примеру своего друга Басаева взяли за правило прятаться за гражданских (в которых мы обещали не стрелять), то оплачивать этот гуманизм жизнями русских парней вовсе не обязательно.

Нет, ровнять Киев с землёй, как американцы во избежание потерь сровняли с землёй сирийскую Ракку, мы, конечно, не будем и постараемся жертв среди гражданских максимально избегать, но. Факт налицо: авиация резко активизировалась, число боевых вылетов выросло в разы. И первыми это почувствовали в Харькове, где с включением авиаподдержки, уничтожающей размещённые в городе бронетехнику и артсистемы, дело явно пошло на лад.

Так что неизбежный финал приближается: недаром из далёкой от войны Одессы уже толпами бегут завезённые туда для замещения излишне прорусского населения западенские «рогули» и местные неонацисты. В то время как техника ВСУ минирует одесские пляжи, а агонизирующие в Мариуполе «нацбаты» продолжают обстреливать потерянные для них навеки Донецк и Луганск.

Что с того?

Киевские власти не зря раздавали оружие всем желающим. Грабежи и бесчинства мародёров в Киеве их волнуют мало: главное – чтобы, когда русская армия всё же придёт, было кому стрелять ей в спину. Тысячи идейных неонацистов из кровавых «нацбатов» понимают, что им пощады не будет. Выпущенные из тюрем и получившие оружие уголовники обратно не хотят. Да и среди «простых украинцев», которых мы так хотим пощадить и спасти, немало людей с вывихнутыми за эти годы пропагандой мозгами. А значит, жертвы будут. Даже после неизбежной победы над укрофашизмом.

Вспомним: согласно самым минимальным данным, только после освобождения Украины за период с 1944 по 1953 год от рук бандеровцев погибли 8350 военнослужащих, более 2500 сотрудников местных администраций (глав сельсоветов, председателей колхозов и т. п.) и более 19 тысяч мирных жителей (в т. ч. около 2000 учителей и врачей).

И это только те, кого убили уже в мирное время, что называется, «выстрелом в спину». В число этих жертв не входят уничтоженные коллаборационистами в период оккупации 850 тысяч евреев, 220 тысяч поляков, более 400 тысяч советских военнопленных и ещё 500 тысяч мирных украинцев, не одобрявших тогдашний «европейский выбор» Бандеры, Шухевича и им подобных. Сделавшие это нелюди тогда тоже боялись возмездия и потому уходили в леса – воевать дальше, вплоть до 1950-х. Надеясь, что «придёт Америка и их выручит».

Америка не пришла и не выручила, а бандеровцев переловили, перестреляли и пересажали. Жаль, что тогда не додавили всех. Но мы учимся, и на сей раз подобной ошибки не совершим.

Подписывайтесь на канал «Царьград» в Яндекс.Дзен
и первыми узнавайте о главных новостях и важнейших событиях дня.

Выбрав категорию по душе Вы сможете найти действительно стоящие книги и насладиться погружением в мир воображения, прочувствовать переживания героев или узнать для себя что-то новое, совершить внутреннее открытие. Подробная информация для ознакомления по текущему запросу представлена ниже:

Забытая Першая сусветная вайна: краткое содержание, описание и аннотация

Міхаіл Галдзянкоў: другие книги автора

Кто написал Забытая Першая сусветная вайна? Узнайте фамилию, как зовут автора книги и список всех его произведений по сериям.

В течение 24 часов мы закроем доступ к нелегально размещенному контенту.

Забытая Першая сусветная вайна — читать онлайн бесплатно полную книгу (весь текст) целиком

Першая сусветная вайна паўплывала таксама і на прамысловасць Беларусі. Падчас вайны ў шэрагу галін назірася скарачэнне вытворчасці. Адсутнічалі сыравіна, працоўная сіла і паліва.

Францыя выйшла з дыпламатычнай ізаляцыі. Скарыстаўшыся пахаладаннем у стасунках паміж Расіяй і Германіяй, а таксама патрэбай Расіі ў капітале, яна заключыла з ёй ваенную канвенцыю і дамову аб саюзе. Расійска-французкі саюз павінны быў адыграць ролю супрацьвагі Траістаму саюзу немцаў. Вялікабрытанія трымалася ў баку ад супрацьстаяння на кантыненце, аднак ціск палітычных і эканамічных абставінаў прымусіў яе зрабіць выбар. Англічан не мог не турбаваць нацыяналістычны настрой, які панаваў у Германіі, яе агрэсіўная каланіяльная палітыка, імклівая прамысловая экспансія і, галоўным чынам, узмацненне яе ваенна-марскога флоту. Брытанія, учорашняя марская імперыя, прыраўнавала немцаў да мора і не жадала бачыць побач новую марскую імперыю. Нікога, апроч сябе.

Вядома, адной з прычын вайны для Францыі стала імкненне вярнуць страчаныя тэрыторыі Эльзаса і Латарынгіі. І нават знаходзячыся ў саюзе з Аўстра-Венгрыяй, французы не пакідалі надзеі атрымаць назад Трэнтына, Трыест і Фіумэ, якія патрапілі пад уладу імперыі Габсбургаў.

Але ж далёка не яны распачалі гэтую вайну. Палякі, як і падчас вайны з Напалеонам, зноў убачылі магчымасць аднаўлення незалежнай дзяржавы, знішчанай праз тры падзелы Рэчы Паспалітай паміж сквапнымі суседкамі — Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Да нацыянальнай незалежнасці імкнуліся шматлікія народы Аўстра-Венгрыі — чэхі, славакі, карпацкія русіны Галіцыі (былой Чырвонай Русі).

Расія ж была ўпэўнена, што не зможа развівацца без абмежавання германскай канкурэнцыі, і, імкнучыся захапіць новыя землі, высоўвала лозунгі аб абароне славян ад Аўстра-Венгрыі, пры гэтым, славян, што жылі на яе тэрыторыі, — украінцаў, палякаў і беларусаў — зняволіла ў часы захопа Рэчы Паспалітай і падаўляла іх барацьбу за незалежнасць. Праўда, пасля вайны з Напалеонам цар Аляксандр І урэшце зразумеў, што памыляўся, калі дурыў ды падманваў палякаў абяцаннямі аўтаноміі пад расійскай каронай. Як, зрэшты, падманваў і беларусаў, абяцаючы Міхалу Агінскаму вярнуць Літве (як Беларусь афіцыйна называлася да 1840 года) былыя вольнасці і аўтаномію. Вынікам гэтых царскіх хітрыкаў стала тое, што палякі і беларусы ваявалі акурат за вызваліцеля Напалеона, супраць цара і яго прынізлівага прыгону. Так, у 1815 годзе цар урэшце абвясціў аб стварэнні Царства Польскага, даючы палякам прывілеі, аўтаномію і ўласнае войска, што ўсё ж такі іх задаволіла не да канца і не зберагло Расію ад двух крывавых паўстанняў у 1830–1831 і 1863–1864 гадах. Ды і паўстанне дзекабрыстаў у 1825 годзе пры ўважлівым вывучэнні аказваецца бунтам дваран-шавіністаў, незадаволеных тым, што цар следам за палякамі вырашыў даць аўтаномію і ліцвінам (беларусам).

Читайте также:

  

• Электрическая прочность диэлектрика кратко

  

• Сатира 30 х годов 20 века кратко

  

• Статья 313 нк рф кратко

  

• Интересные факты о прокофьеве кратко

  

• Особенности продажи оружия и патронов к нему кратко

Змены ў беларускім правапісе

Памятка для настаўнікаў

Арфаграфічныя хвілінкі

Перадача акання на пісьме

У адпаведнасці з новай рэдакцыяй «Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” ненаціскныя фіналі -эль , -эр у запазычаных словах перадаюцца як  -аль, -ар.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

альма-матэр    альма-матар

камп’ютэр    камп’ютар

лідэр    лідар

прынтэр    прынтар

шніцэль    шніцаль

АЛЕ: унтэр-афіцэр

Заўвага! Ненаціскныя фіналі -эль, -эр ва ўласных імёнах іншамоўнага паходжання перадаюцца нязменна: Ландэр, Одэр, Юпітэр.

Перадача акання на пісьме

У адпаведнасці з новай рэдакцыяй «Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” на канцы нескланяльных іншамоўных слоў пасля галосных не пад націскам пішацца а.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

адажыо    адажыа

Ватэрлоо    Ватэрлоа

Токіо    Токіа

партфоліо    партфоліа

трыо    трыа

Заўвага! Антоніа (м.р.), Эміліа(м.р.) і г.д.

                Антонія (ж.р.), Эмілія (ж.р.) і г.д.

Перадача якання на пісьме

У адпаведнасці з новай рэдакцыяй «Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” ў першым складзе перад націскам у лічэбніках і ўтвораных ад іх назоўніках пішацца літара я.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

дзевяты    дзявяты

дзесяты    дзясяты

дзевятка    дзявятка

семнаццаць    сямнаццаць

васемнаццаць    васямнаццаць

пяцьдзесят    пяцьдзясят

шэсцьдзесят    шэсцьдзясят

АЛЕ: семсот, восемсот

Звярніце ўвагу! У лічэбніках семдзесят і восемдзесят у паслянаціскным складзе пасля дз пішацца е. У парадкавых лічэбніках сямідзясяты і васьмідзясяты пасля дз у першым складзе перад націскам пішацца літара я.

Правапіс галосных

Літары э, е

На канцы запазычаных нязменных слоў, а таксама ўласных імён і геагарафічных назваў пасля зычных, акрамя к, л, пішацца э: купэ, рэзюмэ, кафэ, Душанбэ, Морзэ, Брыгвадзэ; але: філе, піке, камюніке.

Літары э або е ў сярэдзіне запазычаных слоў пасля губных зычных, а таксама пасля з, с, н  пішуцца згодна з літаратурным вымаўленнем. Так, словы капэла, сурвэтка, маянэз пішуцца з літарай э, а словы медаль, менеджмент, парламент– з літарай е.

!!! Напісанне э, е ў такіх словах вызначаецца па слоўніку.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

экземпляр    экзэмпляр

тунель (тунэль)    тунэль

інтэрнет (інтэрнэт)    інтэрнэт

Правапіс спалучэнняў галосных у запазычаных словах

Калі спалучэнні іо, йо вымаўляюцца як адзін склад, тады на пісьме яны перадаюцца:

— пасля галосных — праз ё пад націскам і я не пад націскам: маёр, раён, маянэз, Мая, Нью-Ёрк. Калі спалучэнні вымаўляюцца іо, йо вымаўляюцца як два склады, тады на пісьме яны абазначаюцца:

— у пачатку слова — літарамі іо пад націскам і іа не пад націскам: іон, Іосіф, Іаан, іанізацыя.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

Нью-Йорк    Нью-Ёрк

Йоркшыр    Іаркшыр

Йашкар-Ала (Іашкар-Ала)    Іашкар-Ала

Правапіс некаторых спалучэнняў зычных

У асобных словах адбылося спрашчэнне груп зычных: гістарычныя спалучэнні здн, згн, стн, скн, стл, рдн вымаўляюцца як зн, сн, сл, рн, што адлюстроўваецца на пісьме: праязны, капусны, шчаслівы, міласэрнасць.

У адпаведнасці з новай рэдакцыяй «Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” спалучэнне сн пішацца і ў запазычаных словах.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

аванпостны    аванпосны

фарпостны    фарпосны

баластны    баласны

кантрастны    кантрасны

кампостны    кампосны

Правапіс прыстаўных галосных

Пасля прыставак і першай часткі складанага слова, якія заканчваюцца на галосную, прыстаўныя літары і, а перад р, л, м не пішуцца: заржавець, зардзецца, замшэлы, вокамгненна. 

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

заржавець і заіржавець    заржавець

зардзецца і заірдзецца    зардзецца

Правапіс устаўных зычных

Устаўная літара в пішацца ў сярэдзіне слоў перад націскным у: павук, цівун, каравул, есавул, а таксама ў вытворных ад іх словах незалежна ад месца націску: павуцінне, цівуном, каравульны, есавульскі.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

есаул    есавул

есаульскі    есавульскі

Правапіс у складовага і ў нескладовага ў пачатку слова

Нескладовае ў пішацца ў пачатку слова пасля слова, якое заканчваецца на галосную: пайшла  ў лес, моцны ўдар.

У адпаведнасці з новай рэдакцыяй «Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” ў іншамоўных словах не пад націскам пасля галосных пішацца ў.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

ва універсітэце    ва ўніверсітэце

для уніятаў    для ўніятаў

прыгожая уверцюра    прыгожая ўверцюра

каля універмага    каля ўнівермага

Заўвага! Пад націскам гук [у] не чаргуецца з [ў]: Люблінская унія, новыя унты, да урны.

Гук [у] на пачатку ўласных імён і назваў заўсёды перадаецца вялікай літарай У складовае: ва Узбекістан, да Усяслава.

Правапіс у складовага і ў нескладовага ў сярэдзіне слова

Нескладовае ў пішацца ў сярэдзіне слова пасля галосных перад зычнымі: аўдыторыя, аўдыенцыя, паўза, каўчук.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

сауна    саўна

фауна    фаўна

раунд    раўнд

клоун    клоўн

АЛЕ: траур, трыумфальны

Заўвага! 1. Пад націскам гук [у] не чаргуецца з [ў]: аул, баул, аукаць.

                 2. Гук [у] не чаргуецца з [ў] у запазычаных словах на –ум, -ус: прэзідыум, кансіліум, страус, радыус.У канцы запазычаных слоў ненаціскное у не скарачаецца: фрау, Шоу, Каратау, ноу-хау, ток-шоу. Але: шоўмен.

Правапіс мяккага знака

 Мяккі знак пішацца для абазначэння на пісьме мяккасці [н] перад суфіксам -ск- у прыметніках, утвораных ад назваў месяцаў, якія заканчваюцца мяккім [н’], і назоўніка восень: студзеньскі, снежаньскі, чэрвеньскі, ліпеньскі, жнівеньскі, восеньскі, а таксама ў суадносных назвах: Чэрвеньскі раён, Ліпеньская школа.

У прыметніках, утвораных ад іншых назоўнікаў на –нь, мяккі знак не пішацца: конь – конскі, Любань – любанскі, Астрахань – астраханскі.

У адпаведнасці з новай рэдакцыяй «Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” мяккі знак не пішацца і ў прыметніках, утвораных ад назваў кітайскага паходжання на –нь: Цянь-Шань – цянь-шанскі.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

цянь-шаньскі    цянь-шанскі

чань-чуньскі    чань-чунскі

Правапіс абрэвіятур

У абрэвіятурах скарочаныя часткі пішуцца так, як у адпаведных поўных словах: гарсавет (гарадскі савет), прафсаюз (прафесійны саюз), прамкамбінат (прамысловы камбінат), лясгас (лясная гаспадарка).

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

прафком    прафкам

аблвыканком    аблвыканкам

лінкор    лінкар

газпром    газпрам

ваенком    ваенкам

Правапіс і, ы, й пасля прыставак

Пры спалучэнні прыставак (аб-, ад-, над-, пад-, раз-, з-(с-), уз-, спад-, перад-, дэз-, суб- са словамі, што пачынаюцца з і, у адпаведнасці з вымаўленнем замест і пішацца ы: абыграць, зымправізаваць, сысці, адыменны, спадылба, субынспектар, дэзынтэграцыя.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

субінспектар    субынспектар

дэзінфекцыя    дэзынфекцыя

дэзінфармацыя    дэзынфармацыя

Правапіс прыставак с- і з-

Калі корань слова пачынаецца з галосных а, у, э або ненаціскнога і, якое пераходзіць у ы, замест прыстаўкі з- пішацца с-: сарганізаваць, сумысна, сэканоміць, сыграць. Але: зымправізаваць, зыначыць.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

зэканоміць    сэканоміць

Правапіс дзеяслоўных суфіксаў –ава-(-ява-), -ірава-(-ырава-)

Пераважная большасць запазычаных дзеясловаў ужываецца з суфіксам –ава- (-ява-): фальсіфікаваць, арыентаваць, ліквідаваць, ангажаваць.

Дзеяслоўны суфікс –ірава- (-ырава-) ужываецца:

калі без гэтага суфікса ўзнікае аманімія дзеясловаў з дзеясловамі з суфіксам

-ава- (-ява-): газіраваць – газаваць, пасіраваць – пасаваць, камандзіраваць – камандаваць;

калі дзеяслоў без –ір (-ыр-) губляе сваю фармальную і семантычную акрэсленасць: лабіраваць, лавіраваць, курыраваць;

калі дзеяслоў мае вузкатэрміналагічнае значэнне: юсціраваць, зандзіраваць, манціраваць.

У некаторых выпадках паралельна ўжываюцца дзве формы: запраграмаваць і запраграміраваць, дыскутаваць і дыскусіраваць.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

дыферэнцыраваць    дыферэнцаваць

Правапіс вялікай і малой літар

З вялікай літары пішуцца ўсе знамянальныя словы ў афіцыйных уласных назвах дзяржаў і іх аб’яднанняў: Рэспубліка Беларусь, Садружнасць Незалежных Дзяржаў, Кітайская Народная Рэспубліка.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

Вялікае княства Літоўскае    Вялікае Княства Літоўскае

З вялікай літары пішуцца аднаслоўныя ўласныя назвы і першае слова ў састаўных назвах знамянальных падзей і дат, перыядаў і эпох: Адраджэнне, Крычаўскае паўстанне, Крыжовыя паходы, Супраціўленне, Лядовае пабоішча.

ПАРАЎНАЙЦЕ:

1959 г.    2008 г.

першая сусветная вайна    Першая сусветная вайна

другая сусветная вайна    Другая сусветная вайна

Змест

Увядзенне

. Развіццё ваенных дзеянняў падчас кампаніі 1914

.1 Галіцыйская аперацыя

. Руска-аўстрыйскі фронт у 1915 г.

.1 Карпацкая аперацыя

.2 Горлицкая аперацыя

. Ваенныя дзеянні супраць Аўстра-Венгрыі ў 1916-1917 гг.

.1 «Брусілоўскі» прарыў

.2 Летні наступ рускага войска ў 1917

Заключэнне

Спіс крыніц і літаратуры

Увядзенне

Ваенныя дзеянні на руска-аўстрыйскім фронце, на працягу 90 гадоў слаба асвятлялася і аднабока тлумачылася як у савецкай, так і ў расійскай гістарыяграфіі, часта скажаліся і чарніла нават самыя светлыя боку найвялікшых перамог рускай зброі, а шматлікія падзеі проста аддаваліся забыццю. Але, нягледзячы на гэтыя ўмовы ў цяперашні час дадзеная тэма пачынае перажываць новае асэнсаванне, як у асяроддзі гісторыкаў, так і ў грамадскай свядомасці; пішуцца артыкулы, выходзяць тэлеперадачы, дакументальныя фільмы, якія распавядаюць аб новым бачанні дадзенай праблемы. Уводзяцца ў абарот дакументы, артыкулы, мемуары ўдзельнікаў вайны, якія змяшчаюць рэальнае адлюстраванне падзей 1914-1918 гг. на руска-аўстрыйскім фронце.

Вялікую цікавасць па-ранейшаму выклікаюць 1914 і 1916 гг., Па прычыне бліскуча спланаваных 2-х галіцыйскі аперацый, якія паставілі Аўстра-Венгрыю на мяжу катастрофы. 1914 г. — першы год найвялікшага супрацьстаяння сусветнай вайны, дзе ў найвышэйшай ступені праявіліся мужнасць, гонар і доблесць рускага салдата. Гэтак жа цікавая бліскуча праведзеная рускімі генераламі (М.В. Аляксеевым, Н.І. Івановым і А.А. Брусиловым) Галіцыйская бітва, якая доўжылася на працягу месяца і паказала ўсім свеце сілу «рускага зброі» і ўменне рускага камандавання арыентавацца ў хутка якое змяняецца сітуацыі. Галіцыйская бітва выявіла талент шматлікіх ваенных кіраўнікоў, у прыватнасці, камандуючага 8-й пяхотнай арміяй Паўднёва-Заходняга фронту генерала ад кавалерыі А.А. Брусилова. Яго манера вядзення баявых дзеянняў ўвайшла ва ўсе ваенна-навучальныя праграмы вядучых краін свету і спарадзіла новы від ваеннай тактыкі (прарыў ўсім фронтам, выкарыстоўваючы ўзаемадзеянне авіяцыі, артылерыі і пяхоты), які выкарыстоўваўся і ў 1918 годзе на Заходнім фронце, падчас прарыву лініі » Гіндэнбург «, што і прывяло краіны Антанты да перамогі, і ў другой сусветнай вайне пры вызваленні англа-амерыканскімі войскамі акупаванай фашыстамі Францыі.

зьявіўся адным з самых слаўных старонак у гісторыі рускай імператарскай арміі: выратаванне Францыі ад нямецкага ўварвання і Сербіі ад поўнага знішчэння аўстра-венграмі стала самым бясспрэчным фактам гэтай, на жаль, амаль забытай славы, самаахвяравання і доблесці рускіх салдат. Падзеі 1916 па-ранейшаму разглядаюцца неадназначна, але тут у поўнай меры праявілася слава рускага зброі! Расія не толькі здолела падняцца з каленяў пасля найцяжэйшага 1915 г. — года расчаравання, і тылавой халатнасці, але і змагла ў самыя кароткія тэрміны перабудаваць усю сістэму забеспячэння і ў канчатковым выніку паставіць аўстра-венгерскія войскі на мяжу катастрофы. Толькі марудлівасць і недальнабачнасць вышэйшай генералітэту не далі магчымасці давесці найвялікшы прарыў у ваеннай гісторыі да свайго лагічнага завяршэння і тым самым выратавалі Аўстра-Венгрыю ад поўнага паразы.

Аб’ект даследавання — гісторыя Першай сусветнай вайны.

Прадмет вывучэння — баявыя дзеянні на руска-аўстрыйскім фронце.

Гістарыяграфію ваенных дзеянняў на Усходнім фронце ў гады Першай сусветнай вайны і, у прыватнасці, на аўстра-венгерскім кірунку можна падзяліць на савецкі і сучасны этапы.

Актыўны вывучэнне дадзенай праблематыкі пачынаецца ў 1920-1940-я гг. А. Белай у працы «Галіцыйская бітва», апублікаванай у 1929 годзе, надае вялікую ўвагу стратэгічным праліку рускага Вярхоўнага камандавання ў ходзе правядзення ваенных аперацый 1914-1917 гг. На аснове запісаў і ўспамінаў відавочцаў ён стварае цэласную карціну падзей.

Буйным дасягненнем савецкай гістарыяграфіі з’явілася стварэнне на аснове апавяданняў відавочцаў і дакументальных сведчанняў працы «Стратэгічны нарыс вайны 1914-1918 гг.». Ён ахапіў увесь ход сусветнай вайны на ўсходнееўрапейскім тэатры са жніўня 1914 г., да верасня 1917 г Аўтары засяродзілі ўвагу на аператыўнай боку, не дакранаючыся палітычных і эканамічных пытанняў. Гэта шырокае апісанне адыграла сваю станоўчую ролю ў вывучэнні гісторыі сусветнай вайны 1914-1918 гг. на рускай фронце. Вялікае месца адводзілася дзейнасці вярхоўнага галоўнакамандавання. Нарыс да гэтага часу не губляе актуальнасці дзякуючы публікацыі ў ім вялікай колькасці вымання з дакументаў Стаўкі вярхоўнага галоўнакамандуючага.

Змястоўную працу па гісторыі Першай сусветнай вайны напісаў А.М. Зайончковский. Аўтар разгледзеў ўзброеныя сілы бакоў, прааналізаваў планы вайны, падрабязна асвятліў ход ваенных дзеянняў на Заходнім і Паўднёва-Заходнім франтах. Кніга каштоўная багатым фактычным матэрыялам. Аднак аўтару не ўдалося раскрыць прычыны ваенных няўдач рускай арміі ў 1915 г. на руска-аўстрыйскім фронце. Ён сцвярджаў, што для ўсебаковага аналізу яшчэ не настаў час. Ваенныя падзеі даследаваліся ў адрыве ад грамадска-палітычных і эканамічных працэсаў. У 1931 г. выйшла другое выданне, перапрацаванае і дапоўненае калектывам выкладчыкаў кафедры сусветнай вайны Ваеннай акадэміі імя М.В. Фрунзе пад кіраўніцтвам І.І. Вацетиса. У канцы 1930-х гадоў праца А.М. Зайончковского была выпушчаная новым выданнем у трох тамах. У гэтым выданні яна падвергнулася далейшаму выпраўленні, што значна палепшыла яе.

«Сусветная вайна 1914-1918 гг.» Доўгі час заставалася самым поўным апісаннем падзей Першай сусветнай вайны, і ў прыватнасці баявых дзеянняў на найважным участку для рускага вярхоўнага камандавання — руска-аўстрыйскім фронце, якое мелася ў савецкай гістарыяграфіі, і служыла ў якасці асноўнага навучальнага дапамогі ў ваенных акадэміях. Гэтая праца ўтрымлівае шмат звестак, якія адносяцца да аўстра-вугорскаму фронту, але не атрымалі належнага асвятлення пытанні стратэгіі і слаба паказана стратэгічная сувязь Паўднёва-Заходняга фронту з іншымі франтамі.

З пункту гледжання праблемы стратэгічнага кіраўніцтва уяўляе значны інтарэс іншая праца А.М. Зайончковского, якая адмыслова прысвечана рускай фронту. Аўтар вывучыў кіраванне аперацыямі з боку вярхоўнага галоўнакамандавання і камандавання групамі армій ў кампаніях 1914-1915 гг., На аўстра-венгерскім фронце. Ён падрабязна разгледзеў праблему, але яго канчатковыя высновы пакутуюць пэўнай аднабаковасцю.

З імем А.М. Зайончковского звязана распрацоўка капітальнага працы і па такой праблеме, як планаванне вайны на аўстра-венгерскім фронце. Аўтар прасачыў эвалюцыю стратэгічнага плана рускага камандавання, даў яму ацэнку; раскрываюцца мерапрыемствы ў галіне будаўніцтва і падрыхтоўкі ўзброеных сіл. Пазней аналагічныя сюжэты былі разгледжаны В.А. Меликовым у працы «Стратэгічнае разгортванне».

У працэсе даследавання сусветнай вайны 1914-1918 гг., Закранаецца і такая праблема, як матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне ўзброенай барацьбы. Праблеме баявога забеспячэння рускай арміі ў Першую сусветную вайну прысвечана манаграфія А.А. Маниковского. Аўтар падрабязна разгледзеў гэтую тэму і прыйшоў да высновы, што няўдачы на фронце вынікалі не толькі ад недахопу баявога забеспячэння. Іх прычыны караніцца глыбока ва ўмовах жыцця краіны, а сам недахоп баявога забеспячэння з’яўляўся толькі частковым і прытым знешніх праявай гэтых умоў, як непазбежнае іх следства. У 1930 г. выйшла другое выданне працы А.А. Маниковского, значна перапрацаванае і пашыранае Я.З. Барсуковым. У ім больш за палову матэрыялу было напісана нанова. У 1937 г. з’явілася трэцяе выданне гэтай манаграфіі. Даследаванне А.А. Маниковского істотна дапаўняе Двухтомная манаграфія Е. Барсукова «Руская артылерыя ў сусветную вайну». Былі апублікаваныя працы па ўсіх іншых відах тылавога забеспячэння.

Савецкія гісторыкі шмат зрабілі ў галіне распрацоўкі праблемы узаемаадносін Расіі з саюзнікамі па ваенных пытаннях і ролі рускага фронту, адзначаецца найважнейшая ролю Заходняга і Паўднёва-Заходняга участкаў рускага фронту — аўстра-вугорскае кірунак, у агульным падчас Першай сусветнай вайны. Тэма знайшла адлюстраванне ў працах М. Валентинова. Дзякуючы дакументальным матэрыялах, якія змяшчаюцца ў манаграфіі, праца Н. Валентинова незаменная ў працэсе вывучэння дыпламатычны адносін у прадваенны і ваенны перыяды.

Пытанні стратэгічнага кіраўніцтва шырока асвятляліся ў манаграфічных даследаваннях аб асобных аперацыях на аўстра-венгерскім фронце. Працы Г.К. Каралькова «не спраўдзіўся Каны» і «Лодзінскае аперацыя», адрозніваюцца багаццем фактычнага матэрыялу і глыбокімі тэарэтычнымі абагульненнямі. Нягледзячы на аднабаковыя ацэнкі дзейнасці Стаўкі, савецкія ваенныя гісторыкі адзначалі, у цэлым, яе станоўчую ролю ў зрыве задум суперніка, як на ўсім фронце, так і на асобных яго ўчастках. Паказвалася, што стратэгічнае мысленне рускага вярхоўнага галоўнакамандавання стаяла на досыць высокім узроўні.

У 1960-1980-я гг. ў свет выходзяць выдання, інакш разглядаюць падзеі «Вялікай» вайны. Сярод агульных прац па гісторыі ваенных дзеянняў на аўстра-венгерскім участку фронту бачнае месца займаюць працы А.А. Строкова. Аўтар грунтоўна разгледзеў пытанні паходжання і характару вайны, ход ваенных дзеянняў на розных кірунках Паўднёва-Заходняга і Заходняга франтоў. Манаграфія багатая фактычным матэрыялам, у тым ліку падрабязнымі звесткамі аб лікавым суадносінах ваюючых бакоў. А.А. Радком апісвае ход правядзення пераможных для рускага зброі ваенных аперацый — Галіцыйская, Варшаўска-Ивангородская, Карпацкая, Брусілоўскі, дае ім ацэнку, як бліскуча праведзеным з пункту гледжання тактычнага майстэрства. Быў зроблены правільны вывад аб тым, што ў агульную перамогу Антанты над аўстра-германскім блокам буйны ўклад унесла Расія. Падобныя праблемы разглядаюцца ў працах П.Ф. Кабанава «Першая сусветная вайна 1914-1918 гг.» І В.Г. Фёдарава «У пошуках зброі» вялікая ўвага надаецца «снараднаму голаду», яго прычынах і наступствах для рускай арміі.

З сярэдзіны 1970-х гг., Дадзеная праблема пачынае вывучацца ў новым святле. Больш поўна рэканструюецца ход падзей, што прыводзіць да іх пераасэнсавання. Праблема ваеннага супрацьстаяння знайшла сваё адлюстраванне ў працах такіх айчынных гісторыкаў як Б.Ф. Такман «Аўгустоўскі гарматы», М.М. Якаўлеў «Апошняя вайна старой Расеі», «1 жнівень 1914»; І.І. Ростунов «Рускі фронт Першай сусветнай вайны»; С.І. Семанов «Генерал Брусілаў», «Першая сусветная вайна»; В.А. Емец «Нарысы знешняй палітыкі Расеі 1914-1917гг.»; А.Л. Сідараў «Першая сусветная вайна» і інш Найбольш поўна праблема ваенных дзеянняў на Рускім фронце раскрытая ў манаграфіі І.І. Ростунова «Рускі фронт у першай сусветнай вайне». Аўтарам падрабязна і паслядоўна асвятляюцца падзеі 1914 г., з пачатку вайны і да канцы 1917 г. Ён надае вялікую ўвагу такім аперацыях як Галіцыйская, Варшаўска-Ивангородская, Лодзінскае, Карпацкая, Рава-Руская, Луцкая, надаючы ім ролю ключавых аперацый, цалкам змянілі планы ваюючых бакоў, у якіх выявіліся мужнасць і стойкасць рускага салдата. Гэтак жа ў дадзенай працы цалкам аспрэчаная пункт гледжання нямецкіх гісторыкаў аб тым, што Рускі фронт гуляў другараднае значэнне для Цэнтральных дзяржаў. І.І. Ростунов, адэкватна ацэньваючы ваенныя падзеі, адзначае моцныя і слабыя бакі рускага Вярхоўнага камандавання, спасылаючыся на якія захаваліся дакументы і мемуары асоб, якія ўдзельнічалі ў ваенных дзеяннях на руска-аўстрыйскім фронце.

Адным з самых падрабязных выданняў можна лічыць манаграфію М.М. Якаўлева «Апошняя вайна старой Расеі». У ёй аўтар дэталёва апісвае правядзенне аперацый 1914-1917 гг., Асаблівую ўвагу надае разгляду галіцыйскай бітвы, а таксама паэтапна разглядае ход Брусілоўскі прарыву, старанна аналізуе вынікі найважнейшых кампаній 1914-1917 гг. Спасылаючыся на ўспаміны удзельнікаў Першай сусветнай вайны, ён стварае вобразную карціну адбывалага ў Галіцыі і на Карпатах, вылучае нетрадыцыйную для савецкай гістарыяграфіі, пункт гледжання аб праўдзівых прычынах так званага «снараднай голаду». Аналізуючы факты, М.М. Якаўлеў прыходзіць да высновы, што рускія войскі ў асноўным пацярпелі паразу не ад аўстра-германскіх войскаў, колькі па віне ўдзельнічала ў кіраванні дзяржавы рускай буржуазіі, штучна стварыла дэфіцыт боепрыпасаў з мэтай зарадзіцца насенне недаверу і варожасці да самадзяржаўнай улады Мікалая II. Аўтар таксама ламае традыцыйнае паданне аб вайне як аб «імперыялістычнай бойні», «вайны за нажыву», «вайне чужой народу», даючы новае разуменне тых падзей, прыводзячы дакладныя лічбы загінуўшых, палонных і параненых падчас кампаній 1914 г., грунтуючыся на дакументах і сведчаннях удзельнікаў вайны.

С.І. Семанов ў манаграфіі «Генерал Брусілаў», выкарыстоўваючы ўспаміны вялікага палкаводца, які камандаваў доблеснай 8-й арміяй, якая ўдзельнічала ў баях за Галіцыйская сталіцу — Львоў, і праславілася ўзяццем непрыступнай аўстрыйскай крэпасці — Перемышль, дае дакладнае апісанне галіцыйскай бітвы. Аўтар дае цалкам новую ацэнку галіцыйскай і Карпацкай аперацыях, абвяргаючы звыклую току гледжання аб іх безвыніковасць для Расеі. Ён вылучае высокае майстэрства такіх генералаў як М.В. Аляксееў, А.А. Брусілаў, Н.І. Іваноў, А. Келлер, якое выявілася ў ходзе галіцыйскай бітвы, якая прывяла да разгрому аўстра-венгерскіх армій і захопу рускімі войскамі Галіцыі.

На сучасным этапе гістарыяграфіі Першай сусветнай вайны — 1990-2000-я гг., Выходзіць вялікая колькасць манаграфій і артыкулаў, якія закранаюць тэму Першай сусветнай вайны. З’яўляюцца працы карэнным чынам ламаць звыклыя стаўленне да сусветнай вайне і яе падзеям, усё часцей узнімаецца тэма масонскага змовы і германскіх грошай, гэта прасочваецца ў публікацыях А.Г. Масуйряна, А.В. Рявкина, А.В. Шышоў, А.І. Уткіна, В.К. Шацилло «Першая сусветная вайна. 1914-1919. Факты. Дакументы «, У.М. Шункова і многіх іншых.

Праца А.Г. Масуйряна ахоплівае ход баявых дзеянняў на Рускім фронце з 1914-1917 г. Аўтарам пераацэньваецца шэраг падзей, якія лічыліся раней бескампраміснымі (разгром арміі Самсонава, адступленне 1915 з Польшчы, Галіцыі і Прыбалтыкі, Нарочинское наступ 1916 і інш), аднак нягледзячы на вышэйпералічаныя асаблівасці манаграфія бедная архіўнымі дакументамі.

Адной з самых яркіх выданняў з’яўляецца праца ваеннага гісторыка і пісьменніка А.В. Шышоў прысвечаная Першай сусветнай вайне. Манаграфія адлюстроўвае ўсе буйныя ваенныя падзеі на Рускім фронце. Аўтар дэталёва рэканструюе моманты распрацоўкі і прыняцця планаў аперацый і ход баявых дзеянняў на ўсіх франтах. Гістарычны праца багаты фактычнымі дадзенымі: прыводзяцца архіўныя дакументы, мемуарная літаратура, а гэтак жа статыстычныя дадзеныя аб суадносінах жывой сілы, баявых адзінак, прадуктаў харчавання, абмундзіравання. А.В. Шышоў асаблівую ўвагу надае разгляду такіх аперацый як Галіцыйская бітва, баі пад Лодзі, баі на Карпатах і Брусілоўскі прарыў, робіць выснову аб тым, што ўсе гэтыя ваенныя аперацыі бліскуча спланаваныя і выкананы. Прычынай незавершанасці гэтых баявых дзеянняў вылучаецца як недахоп боепрыпасаў, так і волю буржуазіі, сабатаваць запланаваныя франтавыя пастаўкі.

Праца А.І. Уткіна «Першая сусветная вайна», таксама багатая фактычным матэрыялам і падрабязным апісаннем баявых дзеянняў на Ўсходнім фронце. Тут даецца ацэнка падзеям з розных пунктаў гледжання і аргументуецца рознымі крыніцамі. У манаграфіі аўтар спрабуе выявіць прычыны незавершанасці пераможных кампаній 1914 года, «снараднай голаду», «Вялікага адступлення», прычыны зрыву поўнага разгрому аўстра-венграў ў ходзе «Брусілоўскі» наступу і інш

Гэтак жа выходзяць у святло мноства навуковых артыкулаў, рэканструявалі падзеі Першай сусветнай вайны: Л. Анінскі «Невядомая вайна», У.Б. Кашырын «Разведчыкі ваеннага шпіёнства», А.В. Ігнацьеў «Расея і паходжанне Вялікай вайны», Б.Дз. Козенкі «не адбылося збліжэнне: ЗША і Расія ў 1914-1917 г.». Гэтыя публікацыі закранаюць раней невядомыя падзеі. А. Аляксееў ў артыкуле «Расія ў 1914-1915 гадах. Вайна на два фронты «закранае праблему, якая стаяла перад Расіяй у жніўні 1914г. — Вядзенне баявых дзеянняў на два фронты, германскі і аўстра-венгерскі. Аўтар, апісваючы найцяжкае становішча Расійскай імперыі ў «нямецкіх цісках», ва ўмовах палітычных змоў і эканамічнай нестабільнасці, тым не менш, прыходзіць да высновы, што для Цэнтральных дзяржаў вайна была прайграна менавіта дзякуючы ахвярам рускіх войскаў. Таксама аўтар надае ўвагу масонаў, германскім агентам, у тым ліку і бальшавікам як аднаму з разбуральных фактараў Расійскай манархіі і імперыі.

З пункту гледжання ваеннага мастацтва цікавая артыкул С.А.Солнцевой «Ударныя фарміравання рускай арміі ў 1917 годзе», якая апісвае падзеі вясны — восені 1917 года, перыяд развалу арміі агітацыйнай дзейнасцю бальшавікоў, бяссіллем Часовага ўрада. Асноўнай праблемай з’яўляецца тэма патрыятызму нешматлікіх адданых Айчыне частак, гатовых ваяваць да перамогі. Малюючы падзеі Летняга наступу ў Галіцыі і паўднёвай Польшчы, С.А. Солнцева прыходзіць да высновы, што наступ правалілася не па віне стаўкі і бясталентнасці генералаў, а па прычынах нежадання асноўнай масы салдат ісці ў бой, нават ужо на захопленыя варожыя пазіцыі. У цэлым артыкул дастаткова поўна рэканструюе ход баявых дзеянняў 1917 года на аўстра-венгерскім фронце.

Такім чынам, нягледзячы на тое, што тэма ваенных дзеянняў на руска-аўстрыйскім фронце, была дастаткова поўна вывучана і прааналізавана ў савецкай а пазней і ў расійскай гістарыяграфіі, тым не менш тэма не перастае губляць сваёй актуальнасці бо застаецца шэраг не вывучаных праблем.

Мэта: прааналізаваць ход ваенных дзеянняў рускай арміі 1914-1917 гг. на аўстра-венгерскім кірунку.

Задачы:

. Прааналізаваць ход ваеннай кампаніі 1914 на аўстра-венгерскім кірунку Рускага фронту.

. Прасачыць ход Карпацкай аперацыі, выявіць прычыны яе незавершанасці.

. Вывучыць правядзенне Горлицкой аперацыі і аператыўную абстаноўку на аўстра-венгерскім напрамку ў 1915 г.

. Ахарактарызаваць стратэгічную абстаноўку на паўднёва-заходнім фронце да лета 1916 гады.

. Асвятліць летні наступ 1917 г. і вызначыць прычыны яго няўдачы.

Храналагічныя рамкі даследавання ахопліваюць перыяд з 6 жніўня 1914 г., калі Аўстра-Венгрыя аб’яўляе вайну Расійскай імперыі да 30 ліпеня 1917 г. — заканчэння Летняга наступу на Усходнім фронце.

Аналіз крыніц: У працэсе даследавання былі выкарыстаны розныя крыніцы: артыкулы, дакументы, успаміны і інш

Найбольшую значнасць для вывучэння гэтай праблемы маюць публікацыі аператыўных дакументаў у зборніках дакументаў: «Варшаўска-Ивангородская аперацыя», «Горлицкая аперацыя», «Галіцыйская аперацыя», «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў траўні-чэрвені 1916». Размешчаныя тут дакументы і матэрыялы даюць падрабязны аналіз баявых дзеянняў, суадносін сіл ваюючых бакоў, апісанне тактычных асаблівасцяў баёў на розных участках аўстра-венгерскага напрамкі. Дастаткова падрабязна рэканструююцца падзеі найбуйнейшай кампаніі 1914 — галіцыйскай бітвы ў зборніку дакументаў «Галіцыйская аперацыя». Падзеі ахопліваюць перыяд з 18 жніўня — 26 верасня з падрабязным апісаннем падрыхтоўкі, ходу правядзення і вынікаў аперацыі. Гэтак жа крыніца дае звядзенне аб прычынах незавершанасці галіцыйскай бітвы, спасылаючыся на недахоп боепрыпасаў і людскіх рэзерваў.

Зборнік дакументаў «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў траўні-чэрвені 1916», з’яўляецца адным з самых падрабязных крыніц, якія апісваюць падзеі папярэднія «Брусілоўскі» наступу, а гэтак жа і ўсе нюансы падрыхтоўкі і ажыццяўлення вялікага прарыву.

Падрабязным чынам аналізавалася і выкарыстоўвалася ў якасці крыніцы мемуарная літаратура. Мемуары ўяўляюць сабой каштоўны гістарычны крыніца. Іх навуковае значэнне агульнапрызнана, бо яны дазваляюць больш поўна і глыбей раскрыць змест падзей, істотна дапаўняючы дадзеныя афіцыйных дакументаў. Вялікую цікавасць уяўляюць успаміны А.А. Брусилова, М.Д. Бонч-Бруевіча, А.І. Вярхоўскі, Б.М. Шапашнікава, С.Д. Сазонава, В.А. Сухомлинова, Ю.М. Данілава, А.М. Яхантавага. Цікавыя мемуары П. Гіндэнбург, Э. Людендорф, Э. Фалькенгайна, Ф. Конрада фон Гетцендорфа. Мемуарных творы, напісаныя германскімі і аўстрыйскімі ваеннымі дзеячамі, даюць магчымасць лепш зразумець ўплыў Рускага фронту на стратэгічныя рашэнні вярхоўнага камандавання армій Цэнтральных дзяржаў, але пры ўліку асабліва крытычнага адносіны. Так Э. Людендорф стварае карціну падзей у 1914г. на Ўсходнім фронце ў выглядзе шэрагу перамог германскіх войскаў, як ва Усходняй Прусіі, так і ў Галіцыі і на Карпатах. Апісваючы няздольнасць рускага вярхоўнага камандавання да манеўраным дзеянняў, ён надае кампаніям 1914г. выгляд нязначных ваенных пралікаў, якія з прычыны развітой чыгуначнай сеткі лёгка лакалізо германскім камандаваннем. «Брусілоўскі прарыў» 1916 тлумачыць ня геніяльнасцю генерала Брусилова, як ваеннага дзеяча, не доблесцю рускага салдата, а ўсяго толькі слабасцю аўстрыйскай манархіі ў ваенным і палітычным адносінах, а таксама адцягненасці германскіх карпусоў пад Вердэнам і Сома. Але, нягледзячы на гэта Людендорф аддае даніну павагі рускім войскам, бясстрашна змагаліся нават пры адсутнасці цяжкай артылерыі і пры недахопе баявога забеспячэння. Вельмі падобную карціну адбывалага малюе і П. Гіндэнбург. Конрад фон Гетцендорф ў сваіх успамінах гэтак жа недалёка сыходзіць ад вышэйпералічаных германскіх генералаў. Адметнай рысай з’яўляецца толькі тое, што баявыя дзеянні разглядаюцца ім з пункту гледжання аўстра-венгерскага генеральнага штаба. Так катастрофы ў галіцыйскай і Брусілоўскі аперацыях, ён тлумачыць дрэнным тэхнічным аснашчэннем аўстра-венгерскіх армій і іх неаднародным нацыянальным складам.

Зусім іншую гісторыю таго, што адбываецца ўяўляе А.А. Брусілаў. У сваіх успамінах распавядае пра кампаніях 1914-1917 гг. як пра адных з самых яркіх старонках летапісе рускай славы. Аўтар апавядае аб мужнасці рускага салдата, пра яго самаахвяраванне дзеля агульнай справы. Таксама ён дае станоўчую ацэнку рускай Вярхоўнаму камандаванню, апраўдваючы ўварванне рускіх войскаў у Усходнюю Прусію, ацэньваючы гэта як вымушаны крок для выратавання саюзнай Францыі, без чаго перамога была б неймаверная.

Дадзены крыніца дае падрабязнае апісанне ваенных аперацый 1914-1917 гг., (Галіцыйская, Карпацкая, аперацыя па захопу Галіча і Пярэмышлі, Луцкая), так як генерал Брусілаў быў асабіста знаёмы і з вярхоўным галоўнакамандуючым, і з камандуючым франтамі; асабіста наведваў палі бітваў. Акрамя таго, ва ўспамінах А.А. Брусилова асветлены многія моманты, звязаныя з падрыхтоўкай і правядзеннем адной з найбольш выбітных стратэгічных аперацый першай сусветнай вайны — наступу рускага Паўднёва-Заходняга фронту летам 1916 Успаміны ваенных кіраўнікоў Францыі і Англіі адлюстроўваюць ўзаемаадносіны Расіі з саюзнікамі ў галіне каардынацыі стратэгічных намаганняў.

Вялікую цікавасць уяўляюць успаміны М.Д. Бонч-Бруевіча, дзе ярка і вобразна распавядаецца аб праблемах забеспячэння арміі, адзначаюцца як станоўчую, так і адмоўную боку рускага вярхоўнага камандавання. У працы вялікая ўвага надаецца стратэгічным планам і падрабязна асвятляюцца праблемы, з якімі сутыкаецца руская армія ў 1915 годзе. Аўтар апісвае падзеі «Вялікага» адступлення і «Горлицкого» прарыву, але не дастаткова падмацоўвае апавяданне фактычным матэрыялам і архіўнымі дакументамі, спасылаючыся ў асноўным на мемуарнай літаратуры.

Навуковая навізна працы складаецца ў сістэматызацыі матэрыялу аб ходзе баявых дзеянняў на аўстра-венгерскім кірунку, выяўленні і дэманстрацыі моцных і слабых бакоў стратэгіі Паўднёва-Заходняга фронту з улікам дасягненні сучаснай гістарычнай і ваеннай навукі.

Апрабацыя: папярэднія вынікі даследавання прадстаўляліся ў выглядзе курсавой работы па Гісторыі Расіі, а таксама дакладваць на семінарскіх занятках.

Практычнае прымяненне вынікаў працы магчыма пры выкладанні гісторыі Расіі і Усеагульнай гісторыі ў школе на ўроках у 9 і 11 класах па тэмах: «Расея ў Першай сусветнай вайне», «Першая сусветная вайна і яе наступствы».

Дадзеная тэма застаецца актуальнай, таму што аўстра-вугорскае кірунак з’яўлялася найбольш важным у ходзе першай сусветнай вайны на Усходнім фронце. Пераможныя кампаніі 1914 (Галіцыйская, Рава-Руская, Карпацкая, Луцкая і інш) карэнным чынам змянілі расстаноўку сіл на франтах Першай сусветнай вайны і начыста разбілі планы аўстра-германскага камандавання аб вокамгненна спосабе вядзення ваенных дзеянняў. 1915 начыста разбурыў планы аўстра-германскага камандавання па хуткім разгрому рускіх сіл, а 1916 цалкам абяскровілі аўстра-венгерскія арміі і падчас паспяховага і выразна спланаванага прарыву рускіх войскаў цалкам пахаваў надзеі аўстра-венгерскага камандавання на пераможны зыход ваенных дзеянняў на Рускім фронце. Толькі рэвалюцыйнае закісанне ў рускай арміі выратавалі Аўстра-Венгрыю ад поўнага і хуткага разгрому.

1. Развіццё ваенных дзеянняў падчас кампаніі 1914

1.1 Галіцыйская аперацыя

Аўстра-вугорскае камандаванне планавала ваенныя дзеянні на двух франтах: у Галіцыі — супраць Расеі і на Балканах — супраць Сербіі і Чарнагорыі. Не выключалася магчымасць адукацыі фронту супраць Італіі. Гэта абумовіла складанне трох варыянтаў плана вайны і дзяленне сухапутных сіл на тры аператыўных эшалона (групы): групу «А» (9 карпусоў), якая прызначалася для дзеянняў супраць Расіі, «мінімальную групу Балкан» (3 корпуса) — супраць Сербіі і Чарнагорыі і групу «Б» (4 корпуса), якая з’яўлялася рэзервам вярхоўнага камандавання і магла быць выкарыстаная як для ўзмацнення першых двух груп, так і для адукацыі новага фронту ў выпадку выступу Італіі. Генеральныя штабы Аўстра-Венгрыі і Германіі падтрымлівалі паміж сабой цесную сувязь, каардынуючы свае стратэгічныя планы. Аўстра-венгерская план вайны супраць Расеі прадугледжваў нанесці галоўны ўдар з Галіцыі паміж Віслай і Бугам на З.-У. насустрач германскім войскам, якія павінны былі адначасова развіваць наступ з Усходняй Прусіі на Ю.-У. да Седлецу ў мэтах асяроддзя і разгрому групоўкі рускіх войскаў у Польшчы. Аўстра-венгерская флот на Адрыятычным моры меў задачу абараняць ўзбярэжжа.

Рускі Генеральны штаб распрацаваў два варыянты плана вайны, якія мелі наступальны характар. Варыянт «А» прадугледжваў разгортванне галоўных сіл рускай арміі супраць Аўстра-Венгрыі, варыянт «Г» — супраць Германіі, калі яна будзе наносіць галоўны ўдар на Усходнім фронце. Ажыццёўлены ў рэчаіснасці варыянт «А» планаваў канцэнтрычныя наступу ў Галіцыі і ва Усходняй Прусіі ў мэтах разгрому супрацьстаяць груповак праціўніка, а затым агульнае наступленне ў межы Германіі і Аўстра-Венгрыі. Для прыкрыцця Петраграда і Поўдня Расіі вылучаліся дзве асобныя арміі. Стваралася таксама Каўказская армія на выпадак ўступлення ў вайну Турцыі на баку Цэнтральных дзяржаў. Балтыйскага флоту ставілася задача абараняць марскія подступы да Петраградзе і не дапускаць прарыву германскага флоту ў Фінскі заліў. Чарнаморскі флот не меў зацверджанага плана дзеянняў.

Аўстра-Венгрыя разгарнула супраць Расеі 4 арміі (з 1-й па 4-ю). На правым флангу аўстрыйскіх войскаў у раёне Тарнополя разгарнулася група генерала Кевеса, усяго 10 пяхотных і 3 кавалерыйскія дывізіі, 448 гармат.

У раёне Львова разгортваліся 3-я армія генерала Брудермана, усяго 6 пяхотных і 3 кавалерыйскія дывізіі, 288 гармат. 4-я армія генерала Ауффенберга займала раён Пярэмышлі. У складзе 4-й арміі было 9 пяхотных і 2 кавалерыйскія дывізіі, 436 гармат. 1-я армія пад камандаваннем генерала Данкля разгарнулася на рацэ Сан. Усяго 9 пяхотных і 2 кавалерыйскія дывізіі, 450 гармат.

-я армія першапачаткова была накіравана на Балканы, супраць Сербіі, аднак пазней была перакінутая ў Галіцыю супраць рускіх войскаў.

Да пачатку баявых дзеянняў аўстра-вугорскае камандаванне разгарнула супраць Расеі 35,5 пяхотных і 11 кавалерыйскіх дывізій, агульным лікам 850 тыс. чалавек, 1728 гармат. Па плане аўстрыйскага камандавання аўстрыйскія войскі хуткімі ўдарамі, пры садзейнічанні германскіх войскаў з поўначы, павінны атачыць і разграміць рускія войскі ў Заходняй Польшчы.

Расейскія войскі разгортваліся на двух асноўных напрамках — на паўночна-заходнім (супраць Германіі) і паўднёва-заходнім (супраць Аўстра-Венгрыі). Таксама былі створаны аператыўныя злучэння рускіх войскаў — франты. На паўночна-заходнім фронце пад камандаваннем генерала Жылінскага былі разгорнутыя 2 арміі (1-я і 2-я). Усяго 17,5 пяхотных і 8,5 кавалерыйскіх дывізій, 1104 гармат, усяго каля 250 тыс. чалавек. Супраць Аўстра-Венгрыі, на паўднёва-заходнім фронце (камандуючы генерал Іваноў) разгортваліся 4 расійскія арміі (3-я, 4-я, 5-я і 8-я). Усяго да пачатку баявых дзеянняў войскі паўднёва-заходняга фронту мелі 34,5 пяхотных і 12,5 кавалерыйскіх дывізій, усяго каля 600 тыс. чалавек і 2099 гармат. Галоўнакамандуючым расійскай арміі стаў вялікі князь Мікалай Мікалаевіч.

Ваенныя дзеянні на ўсходзе пачаліся некалькі пазней, чым на захадзе. Германскія войскі ў Усходняй Прусіі мелі абарончыя мэты. Расійская армія не магла пачаць наступ, так як войскі засяроджваліся павольна з-за недахопу шашэйных дарог і чыгунак. Аўстра-венгерская армія хоць і мела наступальную задачу, але з прычыны распачатай перагрупоўкі войскаў 2-й арміі з сербскага фронту таксама мела патрэбу ў часе для канчатковага разгортвання.

Паўднёва-Заходні фронт, як і Паўночна-Заходні, пачаў свае наступальныя дзеянні заўчасна. Гэта дыктавалася неабходнасцю разрадзіць абстаноўку ў Усходняй Прусіі. Але галоўную ролю зноў гулялі інтарэсы кааліцыйнай стратэгіі. 1 (14) Жнівень 1914 г. Іваноў аддаў папярэднія распараджэнні. Ён меркаваў ў мэтах выканання ўказанняў вярхоўнага галоўнакамандуючага пачаць наступ: 8-й арміяй — 6 (19) жніўня, 3-й арміяй — 7 (20) жніўня. 4-я і 5-я арміі павінны былі 8 (21) і 9 (22) жніўня прасоўвацца толькі сваімі авангардам, забяспечваючы правае крыло 3-й арміі, а 10 (23) жніўня — наступаць галоўнымі сіламі. 2 (15) жніўня, рушыла ўслед дырэктыва Іванова з выкладаннем задумы аперацыі і ролі ў ёй кожнай арміі. Задач, ускладзеных вярхоўным галоўнакамандуючым на Паўднёва-Заходні фронт, заключалася ў тым, каб «нанесці паразу аўстра-венгерскім войскам, маючы на ўвазе перашкодзіць адыходу значных сіл суперніка на поўдзень за Днестр і на захад за Кракаў». 4-я і 5-я арміі павінны былі наступаць з раёна Любліна і пагоркі на Перемышль і Львоў і Галіч.

План дзеянняў Паўднёва-Заходняга фронту прадугледжваў засяроджванне асноўных намаганняў у цэнтры, дзе 5-й і 3-й войскам трэба было наступаць па сыходзіліся напрамках да Львова. Задачы 4-й і 8-й арміі зводзіліся да забеспячэння наступу галоўнай групоўкі з захаду і поўдня. Рускае камандаванне мела намер ажыццявіць грандыёзны які ахоплівае манеўр з мэтай акружэння асноўных сіл аўстра-венгерскай арміі. Цікавы сам па сабе, план не адказваў якая склалася абстаноўцы. У сваіх разліках штаб фронту зыходзіў з памылковага здагадкі адносна мяжы разгортвання войскаў праціўніка. Да таго часу аўстрыйскі генеральны штаб адсунуў гэтую мяжу на 100 км на захад і паўднёва-захад. Такім чынам аперацыя не магла прывесці да асяродку галоўнай групоўкі непрыяцельскіх войскаў, якая аказвалася за флангам вызначанага манеўру. Ужо ў ходзе наступлення давялося ўносіць істотныя папраўкі ў прыняты план.

Рашучыя мэты ставіла перад сабой і аўстра-вугорскае камандаванне. Яно меркавала галоўны ўдар нанесці сіламі сваіх 1-й і 4-й арміі паміж Віслай і Бугам ў паўночным кірунку, каб разграміць 4-ю і 5-ю арміі рускіх у Любліна і пагоркі, выйсці ў тылы войскаў Паўднёва-Заходняга фронту. Удар павінен быў забяспечвацца з захаду надыходам ўздоўж левага берага Віслы групы Ф. Куммера і карпусы Р. Войрша. Мелася на ўвазе, што адначасова з ударам 1-й і 4-й армій на поўнач германскія войскі разаўюць наступ на Седлец. 3-я армія прыкрывала раён Львова. Група Г. Кевеса атрымала задачу адлюстраваць наступ рускіх на Стрый і Станіслаў.

Абодва бакі праявілі настойлівае жаданне дамагчыся ажыццяўлення сваіх задум. Гэта прывяло да грандыёзнай галіцыйскай бітве, якая развярнулася паміж Днястром і Віслай. Яе асноўнымі этапамі былі Люблін-Холмская, Галіч-Львоўская аперацыі, контрнаступленне і агульнае наступленне армій Паўднёва-Заходняга фронту.

(20) жніўня 1-я аўстра-венгерская армія генерала В. Данкля рушыла з мяжы р. Сан ў паўночна-ўсходнім напрамку. Бліжэйшай задачай яе з’яўлялася пераадоленне размешчанай уздоўж правага берага ракі цяжкапраходнай Таневской лясной паласы, што павінна было стварыць выгадныя ўмовы для далейшага наступу. Рускае камандаванне, атрымаўшы звесткі аб з’яўленні непрыяцельскіх раз’ездаў з боку Таневских лясоў, 10 (23) жніўня накіравала на паўднёвы-захад ад Любліна 4-ю армію А.Я. Залы з задачай разбіць выяўленага праціўніка і затым наступаць да Пярэмышлі. Узаемныя перамяшчэння войскаў прывялі да жорсткаму сустрэчнаму бітвы, якое разгулялася 10-11 (23-24) жніўня ў раёне паўднёвей Красника.

Раніцай 10 (23) жніўня злучэння 1-га і 5-га карпусоў праціўніка атакавалі якія рухаліся ад Красника часткі 14-га рускага корпуса. Упарты бой працягваўся да вечара. Пад націскам праўзыходных сіл аўстра-венграў рускія вымушаны былі адступіць. На наступны дзень Данкль загадаў працягваць наступ, маючы на ўвазе ахапіць правы фланг 4-й арміі. Генерал Зальцэн вырашыў, абараняючыся 14-м корпусам у Красника, атакаваць цэнтр і правы фланг праціўніка войскамі 16-га і грэнадзёрскага карпусоў. Баявыя сутыкнення працякалі з пераменным поспехам. Непрыяцель стварыў пагрозу ахопу арміі Зальцэн з флангаў. Пасля двухдзённых цяжкіх баёў рускія адышлі і 12 (25) жніўня засяродзіліся на пазіцыях ў 20-45 км паўднёва-заходней і паўднёвей Любліна.

Аўстрыйскае камандаванне, падбадзёрваньне першымі поспехамі, 11 (24) жніўня дало 1-й і 4-й войскам дырэктыву аб працягу наступу ў паўночным напрамку з мэтай нанесці паразу сілам праціўніка, якія знаходзяцца паміж Віслай і Бугам, і адціснуць іх да Палессі. Аперацыя павінна была забяспечвацца злева групай Куммера, а справа — групай І. Фердынанда, вылучанай са складу 3-й войскі для ўзмацнення 4-й арміі.

Рускае камандаванне ўважліва сачыла за ходам падзей у Красника. Аналіз баявых дзеянняў даў магчымасць удакладніць мяжу разгортвання аўстра-венгерскіх арміі. Левы фланг групоўкі праціўніка апынуўся нашмат заходней, чым меркавалася. 4-я руская армія, якая атрымала задачу наступаць у паўднёвым напрамку з мэтай ахопу гэтага фланга, сама трапляла пад удар аўстра-венграў з захаду. 10 (23) жніўня М.В. Аляксееў прадставіў Н.І. Іванову запіску, дзе выклаў свае меркаванні адносна плана дзеянняў войскаў фронту. Ён лічыў вельмі важным не парушаць пры змяніліся ўмовах дадзеных войскам указанняў. Сэнс яго прапаноў зводзіўся да таго, каб павярнуць 4-ю і 5-ю войска з паўднёвага напрамку на паўднёва-заходняе. На падставе меркаванняў Аляксеева 10 (23) жніўня была аддадзена адпаведная дырэктыва галоўнакамандуючага фронтам.

Бітва пад Красником запатрабавала дадатковых удакладненняў ў прынятым рашэнні. Стаўка паказала на неабходнасць аказання дапамогі 4-й арміі шляхам рашучых дзеянняў з боку 5-й арміі супраць непрыяцельскіх войскаў, надыходзілі на Люблінскім кірунку. Штаб фронту выпрацаваў новы план аперацыі, які быў выкладзены ў дырэктыве № 480 ад 12 (25) жніўня. 4-я армія павінна была перайсці да абароны. 5-й арміі ставілася задача, прыняўшы направа і заходзячы сваім левым крылом, нанесці ўдар у фланг і тыл аўстра-венгерскіх войскаў, атакавалых 4-ю армію. 3-й арміі трэба было вылучыць свае галоўныя сілы на поўнач ад Львова і наступаць на Жолкиев, накіроўваючы правы фланг на Масты — Вельке. 8-я армія атрымала задачу, трывала забяспечваючы левы фланг фронту, выйсці на рубеж Львоў, Мікалай.

Вярхоўнага галоўнакамандавання прыняло шэраг мер па ўзмацненні правага крыла Паўднёва-Заходняга фронту. Туды былі накіраваны корпуса варшаўскай групы: 18-ы армейскі, Гвардзейскі і 3-й Кавказкий, а таксама тры второочередные дывізіі (80-я, 82-я і 83-я). Гэтыя войскі аб’ядналіся пад агульнай начальствам генерала П.А. Лечицкого з непасрэдным яго галоўнакамандуючаму фронтам. Ставілася задача «перашкодзіць, у што б там ні стала, абходнаму руху аўстрыйцаў супраць правага флангу 4-й арміі». Састарэлы генерал Зальцэн быў заменены А.Я. Эвэрт. Усё гэта дазволіла ў кароткі тэрмін забяспечыць устойлівасць 4-й рускай арміі. Паведамляючы Эвэрт аб рашэннях Стаўкі, Аляксееў адзначаў: «Воля вялікага князя — зрабіць усё, каб скончыць ў вас справа паспяхова».

(25) жніўня 5-я армія В.К. Плевен заняла наступнае становішча: 25-ы корпус у цесным кантакце з левым флангам 4-й арміі разгарнуўся на вышынях ў Замосьце, цэнтральныя корпуса (19-й і 5-й) засяродзіліся супраць Томашова, 17-й корпус прыкрываў аперацыю злева ў залежнасці ад становішча (заходней або ўсход ад Буга).

З 13 (26) жніўня абодва бакі прыступілі да выканання сваіх задум. На шырокім фронце, якія распасцерліся дугою ад Віслы заходней Красника да Днястра паўднёвей Бучач, закіпелі разлютаваныя бітвы. На правым крыле Паўднёва-Заходняга фронту працягвалася Люблін-Холмская аперацыя. 1-я аўстра-венгерская армія імкнулася развіць наступленне на Люблінскім кірунку. Супернік меў намер ажыццявіць двайны ахоп 4-й арміі рускіх, канцэнтруючы асноўныя намаганні на сваім левым флангу. Спробы аўстра-венграў выйсці ў тыл войскаў Эвэрт з захаду поспеху не мелі. Усе варожыя напады былі адлюстраваныя часткамі 18-га рускага корпуса, разгорнутага на правым флангу 4-й арміі. Толькі праваму флангу арміі Данкля атрымалася некалькі пацясніць грэнадзёрскі корпус, які быў вымушаны пакінуць пазіцыі на р. Часоў і адысці да поўначы. У наступныя дні становішча на правым і ў цэнтры 4-й арміі не змянілася. І толькі на яе левым флангу, у раёне Красностава, непрыяцель здолеў зноў пацясніць рускіх.

Адначасова адбываліся жорсткія баявыя дзеянні паміж 5-й рускай і 4-й аўстра-венгерскай войскамі, вядомыя пад назвай Томашовского бітвы, або бітвы пад Камарова. У першы ж дзень частках 2-га корпуса аўстра-венграў атрымалася нанесці паразу правафланговым 25-га корпуса 5-й арміі, які адступіў на Красностав па абедзвюх берагах р. Вепржа. 19-й корпус быў пасунуты ў бок Камарова. 5-й корпус атакаваў ў фланг 6-й аўстра-венгерскі корпус, але, дзейнічаючы ізалявана ад іншых карпусоў 5-й арміі, развіць поспеху не здолеў.

На наступны дзень Ауффенберг вырашыў працягваць свой манеўр. Генерал Плевен таксама рыхтаваўся да актыўных дзеянняў, накіроўваючы асноўныя сілы для разгрому аўстра-венгерскіх войскаў у Томашова. 19-га корпуса трэба было наступаць з поўначы, а 5-га — з усходу. 25-й корпус, забяспечваў сувязь паміж 5-й і 4-й войскамі, нягледзячы на паражэнне, якое ён напярэдадні паразу і моцна адкінутай назад левы фланг, павінен быў ізноў перайсці ў наступ і авалодаць Замосце. Левафланговага 17-й корпус прыцягваўся бліжэй да 5-га корпуса. У цэнтры аператыўнага пабудовы 5-й арміі стваралася шчыльна засяроджаная група з трох карпусоў.

-15 (27-28) жніўня прайшлі ў разлютаваных нападах з абодвух бакоў. 25-й корпус рускіх працягваў адступленне ў раёне Красностава. 19-й 5-й і 17-й корпуса адлюстроўвалі націскі аўстра-венграў. 17-й корпус 15 (28) жніўня раптоўным ударам ў фланг з боку групы І. Фердынанда быў адціснуты да поўначы.

Параза 17-га корпуса і адыход 25-га корпуса паставілі 5-ю войска ў цяжкае становішча. Яе цэнтр агаліўся, і стварылася пагроза акружэння. Камандуючы арміяй неаднаразова звяртаўся за садзейнічаннем да 4-й і 3-й войскам. Эвэрт, спасылаючыся на цяжкае становішча сваіх войскаў, упарта адмаўляўся дапамагчы свайму суседу. Н.У. Рузском меў намер рушыць свае войскі на паўночны захад толькі пасля ўзяцця Львова. Толькі пад уплывам катэгарычных патрабаванняў франтавога камандавання ён 17 (30) жніўня накіраваў ад Каменкі-Струмиловой ў раён Масты-Вельке часткі 21-га корпуса.

Рускае камандаванне ускладала вялікія надзеі на наступальныя дзеянні 5-й арміі, накіроўвалы свой ўдар у фланг 1-й аўстра-венгерскай арміі. 15 (28) жніўня начальнік штаба фронту генерал Аляксееў дакладваў ў Стаўку аб тым, што становішча ў раёне Томашова павінна быць ліквідавана. Калі сабраныя тут аўстра-венгерскія корпуса панясуць паразу ад трох карпусоў 5-й арміі, то гэта адгукнецца на ўсім аўстра-венгерскім фронце. Томаш з’яўляўся пунктам апоры правага крыла групоўкі праціўніка. Дэзарганізацыі сіл, сабраных у гэтым пункце, развязвала адразу рукі і давала магчымасць накіраваць на Замосьце па вельмі меры два корпуса. Такога ж аптымістычнага погляду трымаўся і сам камандуючы 5-й арміі Плевен, аддаючы на 16 (29) жніўня загад усім карпусам энергічна наступаць, з тым каб 25-й корпус мог адабраць Замосьце апоўдні, а паўднёвая група карпусоў пад агульным камандаваннем П.П . Якаўлева — нанесці ўдар у фланг суперніка ў кірунку Томашова.

Баявыя дзеянні 16-17 (29-30) жніўня не прынеслі поспеху рускім. Камандаванне 4-й аўстра-венгерскай арміі накіравала ўсе намаганні для асяроддзя паўднёвай групы карпусоў 5-й арміі, працягваючы на красноставском кірунку адціскаць ізаляваны 25-й корпус. Наступ 25-га корпуса было адлюстравана аўстра-венграмі. Група П. Фердынанда з 2-га корпуса суперніка (13-я і 25-я дывізіі), атакаваў 19-й корпус з захаду і паўночнага захаду, глыбока ахапіла яго правы фланг і перарэзала шляху адыходу 5-й арміі ў паўночным кірунку. Група І. Фердынанда ахоплівала ўсходні фланг арміі Плевен. Палажэнне пагаршалася небяспечным рухам 10-га аўстра-венгерскага корпуса на Красностав, які быў заняты ім 17 (30) жніўня. Аперацыя 1-й і 4-й армій, здавалася, набліжалася да паспяховаму канца, а поўны разгром трох рускіх карпусоў (19-га, 5-га і 17-га) станавіўся непазбежным.

Плевен пісаў, што, прымаючы пад увагу становішча паўднёвай групы карпусоў, вылучаных значна наперад у адносінах да 4-й арміі, і паслабленне карпусоў з прычыны вялікіх страт, ён вырашыў адступіць з 5-й арміяй на адну лінію з 4-й арміяй.

Адыход карпусоў павінен быў пачацца 18 (31) жніўня ўвечары самастойна на агульную лінію Красностав (Холм), Уладзімір-Валынскі. Плевен распарадзіўся, каб 18 (31) жніўня на ўсім фронце арміі былі зроблены энергічныя контратакі з мэтай ўвесці суперніка ў зман і тым забяспечыць планамерны адыход 5-й арміі ў новы раён. Палажэнне аўстра-венгерскіх войскаў было не менш складаным. Ўпартае бітва, завязанай на 45-кіламетровым прасторы ад Камарова да вытокаў р. Гучвы, прывяло да вялікіх страт у людзях. З кожным днём павялічваўся небяспечны 60-кіламетровы разрыў паміж левым флангам 3-й арміі і правым флангам 4-й арміі. Каб забяспечыць флангі і тылы гэтых армій у раёне Жолкиева, была сфарміравана група Г. Демпфа.

Асабліва напружаная абстаноўка склалася складалася на ўсходнім участку аўстра-венгерскага фронту. Якія ўварваліся ў Галіцыю 3-я і 8-я рускія арміі развівалі пераможнае наступ. Дзеючыя паміж Днястром і Бугам войскі 3-й арміі праціўніка панеслі цяжкую паразу. Акрамя вялікіх страт у людзях і ў ваенных матэрыялах, а таксама пакідання значнай тэрыторыі, далейшае прасоўванне рускіх войскаў цягнула за сабой яшчэ больш цяжкія стратэгічныя наступствы. Рух 3-й і 8-й рускіх армій накіроўвалася ў раён аператыўнай базы 1-й і 4-й аўстра-венгерскіх армій, дзеянні якіх павінны былі вырашыць пытанне цэлай кампаніі. Абедзве гэтыя арміі ў канцы жніўня вялі актыўныя баявыя дзеянні: 1-я армія ў раёне паміж Віслай і Вепржем, а 4-я паміж Вепржем і Бугам.

Дзень 19 (31) Жнівень прынёс шмат нечаканасцяў абодвум бакам. Перш за ўсё, адпала пагроза асяроддзя на правым флангу 19-га корпуса рускіх. Наступленне групы Пятра Фердынанда было сустрэта магутным артылерыйскім і кулямётным агнём. Атрымаўшы страты праціўнік спыніўся. Неўзабаве для прыкрыцця адыходу правафланговым часткі 19-га корпуса перайшлі ў прадугледжаныя планам контратакі. Аўстра-вугорцам з цяжкасцю ўдалося ўтрымацца. Плевен паслаў на правы фланг паўднёвай групы 1-ю і 5-ю Данскім казачыя дывізіі. Асцерагаючыся выхаду рускіх на тылы дывізій сваёй групы, Фердынанд загадаў войскам адступіць на 20км у бок Замосце.

Увечары 19 (31) 5 жніўня-я армія пад прыкрыццём 17-га корпуса стала павольна адыходзіць на лінію Красностав, Уладзімір-Валынскі. Аўстра-венгерскія войскі занялі Камароў. Пераслед арганізавана не было. У ноч на 21 жніўня (2 верасня) Плевен адарваў сваё апошняе прыкрыццё ад непрыяцеля. Калі войскі Язэпа Фердынанда з світаннем мелі намер атакаваць рускіх, то яны знайшлі іх пазіцыі пустымі. На вельмі правым флангу 1-й аўстра-венгерскай арміі суперніку атрымалася заняць арт. Зёлкі на дарозе Люблін, Холм. 25-й корпус рускіх пасля кароткага сутыкнення выбіў суперніка з Красностава. Люблін-Холмская аперацыя скончылася. Яна ахоплівала сабой сукупнасць баявых дзеянняў 4-й і 5-й рускіх армій супраць 1-й і 4-й армій аўстра-венграў. Галоўнымі падзеямі былі — бітва ў Красника і Томашова. Агульным вынікам аперацыі з’яўлялася тое, што праціўнік не здолеў выканаць свой план. Асяроддзе 5-й арміі не адбылося. Аперацыя, задуманая аўстра-венгерскім камандаваннем на асновах бітвы пад Каннами і ў маштабе седана, ператварылася ў звычайнае адцясьненьне праціўніка, а панесеныя ахвяры не апраўдаліся яе вынікамі. Зблажыць свае сілы ў кровапралітных баях, войскі праціўніка вычарпалі свае наступальныя магчымасці. Яны з працай адлюстроўвалі націск грэнадзёрскага, гвардзейскага, 3-га Каўказскага і 25-га карпусоў, паўколам атачалі правы фланг войска Данкля.

Зрыў задум аўстра-венгерскага камандавання быў шмат у чым прадвызначаны устойлівасцю і мужнасцю рускіх войскаў. Але асабліва адмоўную ролю адыгрывала наяўнасць 40-кіламетровага разрыву паміж усходнім флангам 5-й арміі і паўночным флангам 3-й арміі. Не гледзячы на загад галоўнакамандуючага фронтам, гэты разрыў так і не быў зачынены. Камандуючы 3-й арміяй накіраваў свой правафланговым корпус у паўднёва-заходнім кірунку, на Каменка-Струмилову, а не на паўночны захад, у раён Равы-Рускай, як таго хацеў галоўнакамандуючы фронтам. Гэта дыктавалася жаданнем генерала Рузском у што бы то ні стала ўзяць Львоў і тым самым падняць свой прэстыж. Эгаістычныя інтарэсы камандуючы 3-й арміяй атрымалі верх над аператыўнай мэтазгоднасцю. Да вылучэнні частак 21-га корпуса на паўночны захад ён прыступіў толькі 17 (30) верасня. «Калі б Рузском, — справядліва пісаў Коленковский, — зрабіў гэты манеўр раней, скажам на два дні, а не прывязаўся да Львоўскаму кірунку, то 5-й арміі не прыйшлося б адыходзіць, і ўся Люблін-Холмская аперацыя прыняла бы іншы абарот».

У той час, калі войска правага крыла Паўднёва-Заходняга фронту праводзілі Люблін-Холмскія аперацыю, на паўднёвым крыле фронту войскі 3-й і 8-й армій ажыццяўлялі Галіч-Львоўскую аперацыю. Наступ 3-й арміі распачатае 6 (19) жніўня, развівалася амаль бесперашкодна. Слабыя часткі войскаў прыкрыцця праціўніка паспешліва адыходзілі. За шэсць дзён армія прасунулася на 90-100 км, павузіўшы сваю паласу удвая: з 120 км да 60 км. Камандаванне арміяй не імкнулася выкарыстаць свой паўночны адкрыты фланг для шырокага манеўру. Корпуса нацэльваліся для моцнага лабавога ўдару на Львоў і паўднёвей.

-я армія пачала аперацыю 5 (18) жніўня, на дзень раней 3-й арміі. Баявыя дзеянні на першых сітавінах насілі хуткаплыннай характар. Супернік не аказваў сур’ёзнага супраціву. Рускім прыходзілася мець справу не з яго галоўнымі сіламі, а з перадавымі часткамі. Наступала на левым флангу 8-я армія за тры дні дасягнула лініі дзяржаўнай мяжы на рацэ Забруч і 7 (20) жніўня перайшла яе. Працягваючы наступ, яна 10 (23) жніўня пераадолела р. Шарэе, якую аўстра-вугорскае камандаванне вырашыла не абараняць. Толькі на рацэ Коропец 12 (25) жніўня частках 8-га і 12-га карпусоў прыйшлося вытрымаць упартыя баі з непрыяцелем. Камандуючы арміяй А.А. Брусілаў пісаў, што ў баях на р. Коропец войскі даручанай яму арміі «праявілі уласцівыя рускай воіну адвагу і самаадданасць». За восем дзён маршу 8-я армія прайшла 130-150 км і разгарнулася на фронце ў 45 км. Большая частка сілаў была засяроджаная на левым флангу. Войска прымыкала правым флангам да суседняй 3-й арміі. Яна знаходзілася ў гатоўнасці пачаць рух па найрахманейшы шляхах на мяжу Ходор, Галіч.

Аўстра-вугорскае камандаванне ня меркавала, што рускія могуць хутка засяродзіць буйную групоўку на левым крыле свайго Паўднёва-Заходняга фронту і пачаць вялікая наступ. Лічылася, што для абароны Усходняй Галіцыі досыць арміі Брудермана і групы Кевеса. Небяспека з усходу была відавочнай. Аўстра-вугорскаму камандаванню даводзілася прымаць тэрміновыя меры. Брудерману было загадана актыўна абараняць Галіцыю, забяспечваючы з усходу манеўр 1-й і 4-й армій у міжрэчча Віслы і Буга. Яму належала да зыходу 12 (25) жніўня разгарнуць свае войскі на ўсход ад Львова, а на наступны дзень перайсці ў наступ з мэтай разбіць рускія арміі, прасоўвацца з боку Броды і Тарнополя. Войска Брудермана мацнела часткай войскаў групы Кевеса. Астатнія войскі групы пераходзілі ў 2-ю армію Бем-Ярмолаў. Злучэнні гэтай арміі, якая прыбыла з Сербскага фронту, высаджваліся ў Станислове і Стрый. Яе задача — забяспечыць справа контрудар арміі Брудермана.

Суадносіны сіл бакоў было не на карысць суперніка. На Львоў рускія вялі наступ 12 дывізіямі супраць 7,5 аўстрыйскіх. Непрыяцель не змог дасягнуць перавагі і на кірунку галоўнага ўдару. Гэты ўдар наносіўся з раёна Злочева ўздоўж чыгункі Львоў, Броды. На ўчастку 35-40 км аўстра-венгры засяродзілі 6,5 пяхотных і 1 кавалерыйскую дывізію супраць 9 пяхотных і 3 кавалерыйскіх дывізій рускіх. У яшчэ больш цяжкім становішчы знаходзілася армія Бем-Ярмолаў. 13-15 (26-28) жніўня на р. Залатая Ліпа адбылося сустрэчнае бітва паміж 3-й аўстра-венгерскай і 3-й рускай войскамі. На працягу першых двух дзён рускія спынілі наступ праціўніка, прымусіўшы яго перайсці да абароны. На трэці дзень яны пачалі пераслед, прасоўваючыся з баямі ў цэнтры і на левым флангу. Спроба аўстра-венгерскага камандавання спыніць ўварванне рускіх у Галіцыю правядзеннем контрудару скончылася няўдачай. На ўсім 60-кіламетровым фронце ад Каменкі-Струмиловой да Дунаюва варожыя войскі былі разбітыя. Яны панеслі адчувальныя страты і адыходзілі ў поўным беспарадку. Ставілася пад сумнеў поспех іх галоўнай аперацыі ў міжрэчча Віслы і Буга. Брудерман вырашыў адступіць на р. Гнілая Ліпа, каб там аказаць супраціў рускім. Вярхоўнае камандаванне зацвердзіў гэтае рашэнне, загадаўшы адвесці корпуса за мяжу Жолкиев, Львоў, Мікалай. Трохдзённае бітва на р. Залатая Ліпа скончылася перамогай рускіх.

Ход падзей на Люблінскі і Холмскі напрамках настойліва патрабаваў перагрупоўкі войскаў арміі Рузском ў раён на поўнач ад Львова з мэтай аказання падтрымкі войскам Эвэрт і Плевен. Рух войскаў у новым напрамку вызначалася пачаць не пазней 18 (31) жніўня. Стаўка катэгарычна патрабавала, каб Рузском працягваў самае рашучае наступленне, развіваючы асаблівую актыўнасць сваім правым флангам у абыход Львова з поўначы. 8-я армія павінна была, як і раней, рухацца цэнтрам праз рагацін на захад. 16 (29) жніўня 3. Руская армія працягвала сваё захадзе левым флангам, маючы мэтай захоп Львова. З світаннем 15 (28) жніўня Брусілаў пакінуў 24-й корпус заслонам ў Галіча, а астатнія корпуса накіраваў да Львова. Войскі асноўны групоўкі выступілі ў 3 гадзіны і рухаліся фарсіраваным маршам да 22 гадзін, прайшоўшы адлегласць больш за 50 кіламетраў. З раніцы 16 (29) жніўня яны працягвалі марш і каля поўдня пры падыходзе да рагаціну на р. Гнілая Ліпа завязалі бой з супернікам.

Аўстра-вугорскае камандаванне імкнулася у каб то ні стала ўтрымліваць гэтую мяжу. Яно высунула сюды свежыя сілы, перакінутыя з Сербскага фронту, якія разам з групай Кевеса ўтварылі новую, 2-ю армію. Задума Брусилова заключаўся ў тым, каб, прыкрываючыся з фронту 12-м корпусам генерал-лейтэнанта Радка-Дзмітрыева, наступ весці правафланговым карпусамі (7-м і 8-м). На працягу трох дзён на р. Гнілая Ліпа ішлі жорсткія баі. Аўстрыйскае камандаванне імкнулася ўпартай абаронай з фронту і ударам з боку Галіча ў фланг нанесці паразу наступаўшым рускім войскам. Намеры суперніка не спраўдзіліся. Злучэнні арміі Брусилова разграмілі 12-й корпус аўстрыйцаў, які дзейнічаў на стыку 8-й і 3-й армій рускіх, і стварылі пагрозу ахопу ўсёй варожым групоўкі, якая размяшчалася на поўдзень ад Львова. Вораг стаў адступаць. Адначасова была адбітая атака ў раёне Галіча. 18 (31) жніўня Брусілаў даносіў ў штаб Паўднёва-Заходняга фронту: «трохдзённае бітву адрознівалася крайнім зацятасцю, пазіцыя аўстрыйцаў, надзвычай моцная па прыродзе, загадзя ўмацаваная двума ярусамі акопаў, якая лічылася аўстрыйцамі, непрыступнай, ўзятая доблесцю войскаў … Супернік які спрабаваў утрымаць нас з фронту і атакаваць у фланг з боку Галіча, адкінуты з вялікімі для яго стратамі … «. Рускія захапілі шмат палонных, у тым ліку аднаго генерала, тры сцяга, больш за 70 гармат. Толькі пад Галічам было забіта да 5 тыс. аўстрыйскіх салдат і афіцэраў. Брусілаў пісаў: «На рацэ гнілая Ліпа мая армія дала 1. Цяперашні бітва. Папярэднія баі, делаясь паступова ўсё сур’ёзней, былі добрай школай для неабстраляных войскаў. Гэтыя удалыя баі паднялі ім дух, далі ім перакананне, што аўстрыйцы ва ўсіх адносінах слабей іх, і выклікалі ім упэўненасць у сваіх правадыра «

Пасля баёў на рацэ гнілая Ліпа разбіты праціўнік, кідаючы вінтоўкі, прылады, зарадныя скрыні, калёсы, у поўным беспарадку адышоў па ўсім фронце ў напрамках на Львоў, Мікалай і Галіч. Далейшая задача 8-й арміі заключалася ў тым, каб сумесна з войскамі 3-й арміі авалодаць Львовам. 20 Жніўня Брусілаў аддаў загад, у якім гаварылася: «Заўтра, 21 жніўня, 2-ма карпусамі працягваць наступ з мэтай: 7-га корпусу сумесна з часткамі 3-й арміі пачаць аперацыю супроць горада Львова; 8-га корпуса — прыкрыць гэтую аперацыю з боку Миколаева «. 8-я армія імкліва прасоўвалася наперад, ахопліваючы Львоў з поўдня. Варожыя войскі, былі змешчаны рускімі, паспешліва адыходзілі на захад, несучы вялікія страты. Брусілаў даносіў: «Уся карціна адступлення суперніка, вялікая страта гармат, маса кінутых паркаў, велічэзныя страты забітымі, ренеными і палоннымі ярка сведчыць аб поўным яго засмучэнні».

Вялікага поспеху дабіліся войскі 3-й арміі. Надыходзячы на яе правым флангу 21-й корпус нанёс паражэнне групе Демпфа, звярнуўшы суперніка ў бязладнае ўцёкі. 20 Жніўня (2 верасня) ён заняў раён Жолкиева і стварыў пагрозу ахопу левага флангу арміі Брудермана. Бітва за сталіцу Усходняй Галіцыі набліжалася да сваёй развязкі. Аўстра-вугорскаму камандаванню стала ясна, што ўтрымліваць Львоў не было сэнсу, паколькі прасоўванне 8-й і 3-й армій рускіх стварала пагрозу тылах іх 3-й арміі. Яно вырашыла пакінуць горад, куды 21 Аўгуста (3 верасня) ўступілі падраздзялення 8-й арміі. 22 жніўня (4 верасня) войскі 24-га корпуса авалодалі Галічам. У ноч на 24 жніўня (6 верасня) войскі арміі Брусилова захапілі Мікалай. Асабліва важным было тое, што гэта атрымалася зрабіць амаль без страт у асабістым складзе. Вырашальнае значэнне меў майстэрскі агонь артылерыі. На гэтым завяршылася Галіч-Львоўская аперацыя, якая як і Люблін-Холмская аперацыя, была значнай падзеяй галіцыйскай бітвы. У ходзе яе 3-я і 8-я рускія арміі нанеслі паражэнне 3-й і 2-й аўстра-венгерскім войскам, занялі буйныя ўкраінскія горада Львоў і Галіч.

У адпаведнасці з указаннямі Стаўкі штаб Паўднёва-Заходняга фронту прыступіў да распрацоўкі плану новай аперацыі. 21 жніўня (3 верасня) Іваноў даў дырэктыву аб пераходзе ў агульнае наступленне з мэтай адкінуць праціўніка да Вісле і Сана. На правым флангу фронту была ўтворана 9-я армія пад камандаваннем Лечицкого. Да пачатку аперацыі суадносіны сіл на паўночным крыле фронту змянілася ў карысць рускіх. З 20 па 22 жніўня (2-4 верасня) 4-я армія нанесла паражэнне групе Куммера. Аператыўнае становішча рускіх войскаў палепшылася. 9-я, 4-я і 5-я арміі павінны былі наступаць ў паўднёва-заходнім напрамку на Ніжні Сан. 3-я армія атрымала загад нанесці ўдар на паўночна-захад у фланг і тыл 1-й і 4-й армій праціўніка. Супраць 3-й і 2-й аўстра-венгерскіх армій камандаванне фронтам пакідала 8-ю армію Брусилова. На Днястроўскі атрад Аруцюнава ўскладалася задача прарвацца на паўднёвы бераг Днястра, узяць Стрый і весці разведку па кірунку да Карпацкім праходах. Асноўная ідэя аперацыі зводзілася да канцэнтрычным дзеянняў 9-й, 4-й, 5-й і 3-й рускіх армій супраць паўночнай групы аўстра-венгерскіх войскаў. Меркавалася сумеснымі дзеяннямі чатырох рускіх армій акружыць ў трыкутніку паміж Віслай і Санам 2 варожыя арміі.

Развіццё падзей сур’ёзна непакоіла аўстра-вугорскае камандаванне. На львоўскім кірунку былі адны няўдачы. Аперацыя ў міжрэчча Віслы і Буга не абяцала рашучага выніку. Вярхоўнае камандаванне Аўстра-Венгрыі працягвала настойваць на неабходнасці правядзення ўзгодненых рашэнняў. 21 жніўня (3 верасня) эрцгерцаг Фрыдрых пісаў Вільгельму II: «Шчыра выконваючы нашы саюзныя абавязкі, мы, ахвяруючы Усходняй Галіцыі і кіруючыся, такім чынам, толькі аператыўнымі меркаваннямі, развілі наступ у загадзя абумоўленым кірунку паміж Віслай і Бугам і тым самым прыцягнулі на сябе пераважныя сілы Расеі … Мы цяжка расплаціліся за тое, што з боку Германіі не было развіта абяцанае наступ супраць ніжняга цячэння р. Нараў у напрамку на Седлец. Калі мы хочам дасягнуць вялікай мэты — падаўленне Расіі, то я лічу вырашальным і вельмі неабходным для гэтага германскае наступ, энергічна праводзіцца буйнымі сіламі ў напрамку на Седлец «. Германскае камандаванне адказала, што наступ на Седлец не можа быць здзейсніць да таго, пакуль 1-я руская армія не разбіта.

Аўстрыйскае камандаванне ўстала перад неабходнасцю перагляду ўсяго плана кампаніі. Рух 1-й і 4-й армій на поўнач, з мэтай падаць руку саюзніку на ўсход ад Варшавы, было прыпынена аўстра-венгерскім камандаваннем, так як, іх далейшае прасоўванне ў паўночным кірунку мела рызыкоўны характар. Тым самым, першапачатковы план па злучэнні з германскай арміяй ў паўночным кірунку, цалкам праваліўся. Яснае разуменне абстаноўкі і асабліва трывожныя навіны з львоўскага ўчастка фронту прыводзілі да высновы, што цэнтр цяжару аперацыі перамяшчаецца на поўдзень. Конрад вырашыў прыйсці на дапамогу 3-й арміі. Ён меў намер затрымаць франтальнае прасоўванне ўсходніх войскаў рускіх шляхам узмацнення 3-й арміі на ўчастку Львоў, Мікалай і адначасова выканаць двухбаковы які ахоплівае манеўр, наступаючы 2-й арміяй з-за Днястра праз раён Миколаева, а 4-й арміяй з лініі Унов, Белж ў накiраваннi на Львоў.

Аўтары афіцыйнага аўстрыйскага працы адзначаюць, што начальнік генеральнага штаба прыступіў да ажыццяўлення плана, які можа быць аднесены да ліку «найбольш рашучых і смелых за ўвесь перыяд сусветнай вайны». Аднак аналіз плана Конрада паказвае ўсю яго фантастычна. Аўтар задумаў грандыёзнае бітва ў раёне на захад ад Львова, якое павінна было з’явіцца апошнім актам кампаніі, прывесці да разгрому 3-й і 8-й рускіх армій, вызваленню Усходняй Галіцыі. Але ён належным чынам не ацаніў ўсіх акалічнасцяў, сіл і сродкаў бакоў. Яго задума не быў заснаваны на дакладных звестках аб сілах рускіх і магчымых напрамках іх дзеянняў. План не адказваў рэальнаму становішчу рэчаў на тэатры ваенных дзеянняў і не меў ніякіх шанцаў на поспех. Ход падзей наглядна гэта пацвердзіў.

У канцы жніўня — пачатку верасня паўночней і заходней Львова адбыліся буйныя падзеі. З 22 жніўня (4 верасня) войскі 9-й і 4-й арміі вялі настойлівыя атакі моцна умацаванай пазіцыі праціўніка паміж Віслай і вярхоўяў р. Часу. 25-й і 19-й корпуса 5-й арміі, дзейнічаючы ў цеснай сувязі з левым флангам 4-й арміі, накіроўваліся для глыбокага ахопу аўстра-венграў з усходу, 5-й і 17-й корпуса і кавалерыйскі корпус Драгомирова, што засталіся на томашовском напрамку, былі зрушыць Плевен на поўдзень. Астатнія карпусы свайго войска Рузском перасунуў на поўдзень, далучыўшыся іх да 8-й арміі. Задача 8-й арміі — авалодаць Гарадоцкай пазіцыяй. Упартыя баі разгарнуліся на ўсім фронце. Асаблівай напругі яны дасягнулі жніўні 27 (9 верасня). У гэты дзень частцы гвардзейскага і грэнадзёрскага карпусоў 4-й арміі зламалі супраціў суперніка. Разам з аўстрыйскімі часткамі быў разгромлены нямецкі корпус Войрша. Адначасова разлютаваныя баі адбываліся ў раёне Рава-Руская. Левафланговага корпуса 5-й і правафланговым корпуса 3-й рускай арміі не толькі адбілі ўсе атакі праціўніка, але і настойліва адціскалі 4-ю армію Ауффенберга, ахопліваючы яе з двух бакоў. Асабліва небяспечна было наступ з поўначы войскаў Плевен. 27 Жніўня (9 верасня) яны занялі Томаш, паставіўшы пад пагрозу тылы 4-й арміі. Перад Конрадам паўстала пытанне аб спыненні баёў у раёне Рава-Руская, Львоў і пераходзе да абарончага спосабу дзеянняў. Увечары 27 Жнівень (9 верасня) быў аддадзены загад аб канцэнтрычнае наступе 2-й, 3-й і галоўных сіл 4-й арміі на рускія войскі, якія знаходзіліся пад Львовам. Левы фланг 4-й арміі сумесна з групай Язэпа Фердынанда павінен быў прыкрываць гэта наступ з флангу і тылу. 28 жніўня (10 верасня) аўстра-венгры перайшлі ў наступ. Дзеянні ў раёне Равы-Рускай не толькі не далі жаданых вынікаў, але, наадварот, сур’ёзна пагоршылі яе становішча. Часткі 5-га рускага корпуса прарвалі абарону групы Язэпа Фердынанда, якая прыкрывала тыл арміі. Адначасова гэтая група была ахоплена з флангу кавалерыйскім корпусам Драгомирова.

Вельмі напружана адбывалася барацьба на левым крыле фронту. Перад 8-й рускай арміяй стаяла задача заняць Гарадоцкую пазіцыю. Супернік стварыў моцную абарону. Пазіцыя затуляліся р. Верещицей, вялікая частка мастоў праз якую была разбурана. «Пры гэтых умовах, — пісаў Брусілаў, — спробы авалодаць Гарадоцкай пазіцыяй з фронту не прывядуць да карысным выніках, гэта — дарма выпрабоўваць доблесць войскаў і несці непатрэбныя страты. Авалоданне пазіцыяй магчыма толькі абыходам яе левага флангу … «25 жніўня (7 верасня) ён аддаў загад пра атаку, прызначаны для абыходнага манеўру 12-й вайсковы корпус.

З раніцы 26 Жніўня (8 верасня) войскі 8-й арміі разгарнулі наступальныя дзеянні. Каля поўдня праціўнік пачаў контратакі. Завязаліся ўпартыя баі. Яны працягваліся чатыры дні. Камандаванне аўстрыйскіх войскаў настойліва імкнулася у што б там ні стала дамагчыся перамогі над рускімі. «… Трэба аддаць справядлівасць, — адзначаў Брусілаў, — нашым ворагам было праяўлена крайняе напружанне, каб задачу гэтую выканаць». 8-я армія апынулася ў цяжкім становішчы. Але майстэрскімі дзеяннямі войскаў ўдалося адбіць націск праўзыходных сіл непрыяцеля. На досвітку 30 Жнівень (12 верасня), зрабіўшы адчайную спробу зламаць супраціў рускіх, праціўнік стаў адыходзіць, якога прыгнятаюць конніцай і авангарднымі часткамі пяхоты 8-й арміі. Гарадоцкае бітва завяршылася поўнай перамогай рускіх войскаў.

Ужо 29 жніўня (11 верасня) Конраду стала ясна, што яго план канцэнтрычнага наступу на Львоў не атрымаўся. Пасля паўдня ён атрымаў трывожныя весткі аб руху 5-га і 17-га карпусоў арміі Плевен на поўдзень. Пагроза атачэння 4-й арміі і адсутнасць рэальных вынікаў ад наступу 2-й і 3-й аўстра-венгерскіх армій прымусілі яго прыняць рашэнне «спыніць баявыя дзеянні і адвесці войска за р. Сан «. Адыход быў пачаты ў ноч на 30 жніўня (12сентября) і скончаны 2 (15) верасня. У гэты ж дзень рушыла ўслед дырэктыва аб далейшым адступленні.

Камандаванне Паўднёва-Заходняга фронту вырашыла працягнуць наступ. Войскам была пастаўлена задача фарсіраваць раку Сан і арганізаваць пераслед праціўніка. Адначасова трэба было блакаваць крэпасць Перемышль, з тым, каб яна не магла перашкаджаць далейшым аперацыях. Падзеі развіваліся па гэтым плане. 9-я, 4-я і 5-я арміі прыступілі да пераадолення Сана, 3-я армія пачала аблогу Пярэмышлі, а 8-я армія прыкрывала блакаду гэтай крэпасці і шляхі на Львоў з поўдня. Нечакана перад войскамі фронту паўсталі вялікія цяжкасці. Пасля моцных дажджоў адбыўся ўздым вады ў Сане. Масты былі знесены. Пераправа галоўных сіл запаволілася. Яны пазбавіліся магчымасці да руху і дзеянняў. Пераслед суперніка вялося невялікімі атрадамі. Аўстра-вугорцам ўдалося адарвацца ад рускіх. Пасля шэрагу ар’ергардная баёў яны 9 (23) верасня адышлі на лінію р. Вислоки, а да 13 (26) верасня — рэк Дунайца і Бялы. 12 (25) верасня Стаўка аддала дырэктыву, якой наступ Паўднёва-Заходняга фронту было прыпынена да 20 верасня (3 кастрычніка).

Галіцыйская бітва — адна з найбуйнейшых стратэгічных аперацый Першай сусветнай вайны. Яна характарызавалася складанасцю і вялікім размахам. Ваенныя дзеянні разгарнуліся першапачаткова на фронце 320 км, які пашырыўся затым да 400 км, і працягваліся больш за месяца. Яны складаліся з шэрагу адначасовых і паслядоўных аперацый груп армій. Іх завяршэннем з’явілася агульнае пераслед аўстра-венгерскіх войскаў усімі войскамі Паўднёва-Заходняга фронту. З боку рускіх у аперацыі ўдзельнічалі 9-я, 4-я, 5-я, 3-я, 8-я арміі і Днястроўскі атрад. Супернік меў 1-ю, 4-ю, 3-ю, 2-ю арміі і ландверный корпус Войрша. У выніку рускага наступу аўстра-венгерскія войскі панеслі сур’ёзнае паражэнне. Іх страты склалі каля 400тыс. чалавек, у тым ліку 100 тыс. палоннымі, і 400 гармат. Рускія страцілі 230 тыс. чалавек. Перамога была дасягнута аб’яднанымі намаганнямі ўсіх армій Паўднёва-Заходняга фронту. Але аўстра-венгерскім войскам усё ж удалося пазбегнуць поўнага разгрому.

Руская Стаўка і Галоўнакамандавання Паўднёва-Заходняга фронту апынуліся на вышыні якія стаяць перад імі задач. Яны мелі сур’ёзнага суперніка ў асобе аўстра-венгерскага вярхоўнага камандавання, які ўзначальвае такой буйной постаццю як, які быў Конрад фон Гетцендорф. Стратэгічныя рашэнні прымаліся з улікам хутка якое змяняецца становішча і настойліва праводзіліся ў жыццё. Стаўка ўплывала на ход падзей пастаноўкай фронту задач і уводам у бітву сваіх рэзерваў. Асабліва важную ролю адыграла перагрупоўка войскаў варшаўскай групы ў крызісны момант Люблін-Холмскай аперацыі, калі 19 жніўня (1сентября) прарыў паміж 4-й і 5-й войскамі дакаціўся да зёлак, а перакідка аўстра-германскіх злучэнняў з заходняга берага Віслы на ўсходні пагражала крайняга правым флангу ўсёй групоўкі рускіх. Вярхоўнага галоўнакамандавання разумела, што да выхаду 3-й і 8-й армій на лінію Рава-Руская, Гарадок забеспячэнне аператыўнай устойлівасці 4-й і 5-й армій з’яўлялася пытаннем першараднай важнасці. Толькі пасля прыбыцця ў раён Любліна 9-й арміі ў складзе трох карпусоў поспех у поўнай меры схіліўся на бок рускіх. Выхад 3-й і 8-й армій на лінію Рава руская, Гарадок канчаткова замацаваў становішча.

Перагрупоўка 9-й арміі на паўднёва-заходні кірунак ў той жа час парушыла задумы вярхоўнага галоўнакамандавання аб развіцці наступу на цэнтральным, берлінскім кірунку. Адмоўную ролю адыгрывала адсутнасць належнай цвёрдасці ў кіраўніцтве войскамі. Гэта не дазволіла своечасова забяспечыць каардынацыю дзеянняў абедзвюх груп арміі Паўднёва-Заходняга фронту і арганізаваць рашучае пераслед праціўніка.

Спрыяльны для рускіх зыход галіцыйскай бітвы умацаваў становішча іх фронту. Вялікая дапамога была аказана англа-французскім войскам. Перамога рускіх армій над аўстра-венгерскімі войскамі мела важнае значэнне ў агульным падчас першай сусветнай вайны. «… Падзеі на Марне і ў Галіцыі, — пісаў Фалькенгайн, — адсунулі яе зыход на цалкам нявызначаны час. Задача хутка дамагчыся рашэнняў, што да гэтага часу з’яўлялася асновай для нямецкага спосабу вядзення вайны, звялася да нуля «.

Аперацыі 1. Ваеннай кампаніі не далі рашучых вынікаў ні адной з ваюючых бакоў. Разлікі генеральных штабоў на хуткаплыннай характар ўзброенай барацьбы не апраўдаліся. Канец вайны адсоўваўся ў нявызначаны будучыню. Абедзве кааліцыі вымушаныя былі перагледзець свае стратэгічныя погляды і прыступіць да ажыццяўлення шэрагу мерапрыемстваў, выцякала з змяніліся умоў вайны.

Важнае значэнне набывала барацьба за новых саюзнікаў. І Антанта, і Траісты саюз мелі намер хутка дамагчыся перамогі з тым нязменным лікам удзельнікаў, якое вызначылася да таго моманту, калі аформіліся гэтыя дзве кааліцыі. Інакш выглядаў гэтае пытанне ў святле тых стратэгічных вынікаў, да якіх прыйшлі абедзве ваюючыя боку ў выніку адну кампанію. Перспектыва зацяжны вайны, асабліва ясна абазначылася да канца 1914 г., ставіла перад абедзвюма кааліцыямі задачу прыцягнуць на свой бок магчыма больш краін. Барацьба за новых саюзнікаў з’яўлялася адной з асноўных перадумоў планавання кампаніі 1915

2. Руска-аўстрыйскі фронт у 1915 г.

.1 Карпацкая аперацыя

Адначасова з наступальнымі аперацыямі ва Усходняй Прусіі буйныя падзеі адбываліся ў паласе Паўднёва-Заходняга фронту. Арміі яго левага крыла да пачатку студзеня 1915г. займалі расцягнутае становішча ўздоўж Карпацкага хрыбта. Яны вялі абарончыя баі з аўстрыйскімі войскамі, якія закрываюць шляху на Венгерскую раўніну. Складаныя ўмовы горнага тэатра і суровая зіма стваралі абодвум бакам вялікія цяжкасці. Ваенныя кіраўнікі ўлічвалі гэта акалічнасць ў сваіх рашэннях. Задоўга да прыняцця Стаўкай агульнага плана кампаніі 1915 камандаванне Паўднёва-Заходняга фронту па сваёй ініцыятыве прыступіла да распрацоўкі плану аперацыі, накіраванай да хутчэйшага фарсіраванні Карпат.

Аўстра-вугорскае камандаванне таксама рыхтавалася да наступу. Прыступаючы да рэалізацыі аператыўнага плана на ўсходнееўрапейскім тэатры, яно з пачатку студзені 1915 года стала засяроджваць войскі ў зыходных раёнах. У Карпаты перакідваліся частцы з сербскага фронту і з 2-й арміі, якая размяшчалася на левым беразе Віслы. На дапамогу аўстрыйцам прыйшла значная падтрымка германцаў (у студзені — каля 50 тыс. і ў красавіку — каля 90 тыс. чалавек). Да 6 (19) Студзень засяроджванне і разгортванне суперніка было скончана. 9 (22) -11 (24) Студзень германа-аўстрыйцы перайшлі ў наступ па ўсім фронце ад Букавіны да Мезолаборча, наносячы два ўдары: адзін ад Ужгорода на Самбор, другі — ад Мункача на Стрый. Яны мелі намер, пераадолеўшы Карпаты, выйсці на лінію Перемышль, Стрый і затым прасоўвацца ў напрамку Львова. Гэта наступ, прадугледжанае агульным планам аперацый 1915 г., павінна было развівацца ва ўзаемным сувязі з дзеяннямі з боку Усходняй Прусіі.

(20) Студзень 1915 года Іваноў аддаў дырэктыву войскам Паўднёва-Заходняга фронту. У ёй гаварылася, што з прычыны розных прычын разлічваць на хуткі пераход да рашучых наступальных дзеянняў усімі войскамі на левым беразе Віслы не прыходзілася. Неабходна было выкарыстоўваць з магчымай энергіяй сілы і сродкі правага берага Віслы, вырабіць аўстрыйцам хоць бы прыватнае паразу, паставіць у пагражальны становішча Венгрыю, заняць больш выгаднае, чым цяпер, становішча, не расцягваючы пры гэтым агульнага стратэгічнага фронту. Мэта гэтая магла быць дасягнута пераходам у наступ 3-й, 8-й і часткі 11-й арміі для авалодання першапачаткова лініяй Дунайца да Новага Сандеца, далей Эперьеш, каша, Уйгель, Чоп, Хуст, Сигот, румынская мяжа. Лінія гэтая мела амаль аднолькавае працягу з лініяй, займаемай тады гэтымі войскамі, але яна выдаляла войскі непрыяцеля ад Пярэмышлі на 125 вёрст, адкрывала магчымасць развіць дзеянні рускай кавалерыі на Венгерскай раўніне. Самае наступ павінна было вырабіць спрыяльнае ваеннае і палітычнае ўражанне. Адначасова спрашчалася і забяспечвалася далейшае наступленне 3-й арміі на Кракаў, так як паведамленні гэтай арміі не знаходзіліся б пад пагрозай флангавага ўдару. Дырэктыва ўтрымоўвала просьбу да камандуючым войскамі выказаць заключэнне, калі стан даручаных ім войскаў і шляхоў «дазволіла б прыступіць да выканання гэтай аперацыі».

(24) Студзень Іваноў тэлеграмай далажыў Янушкевічу аб прынятым рашэнні і прасіў аб узмацненні яго фронту чатырма дывізіямі, перакінуўшы іх з Паўночна-Заходняга фронту. Неабходнасць такой меры ўладна дыктавалася, паводле яго слоў, зменай становішча. Справы ў Галіцыі прымалі сур’ёзны абарот. Супернік, засяродзіўшы буйныя сілы, перайшоў у наступ ў напрамках на Ужгород, Самбор, Мункач, Стрый і збольшага ў Букавіны. Ён збіраўся вырабіць энергічную спробу вызвалення Пярэмышлі і захопу Львова. Іваноў паказваў, што ўзмацненне войскаў у Галіцыі за кошт іншага раёна з’яўлялася вельмі важным для дасягнення поспеху, які меў бы істотнае значэнне ў паляпшэнні агульнага становішча на ўсім тэатры вайны. Падмацавання рэкамендавалася адпраўляць на ўчастак Самбор, Стрый, Даліна і адну брыгаду — у Букавіны. Гэта адпавядала і абарончым і наступальных дзеянняў: абарончым таму, што ў Галіцыі знаходзіўся найбольш небяспечны ўчастак за ўсё стратэгічнага фронту, слаба забяспечаны войскамі; наступальных таму, што нанясенне ўдару на Сигот і Хуст ў ахоп правага крыла аўстрыйцаў палягчае франтальную атаку перавалаў, забяспечвае пранікненне рускіх войскаў ў Венгрыю ўслед за пяхотай таксама конніцы. «Дазволю сабе выказаць перакананне, — пісаў Іваноў, — што значная колькасць войскаў Паўночна-Заходняга фронту, папаўненне ўкамплектавання і ўзмоцненае часткамі, якiя перавозяцца ў Усходне-Прускі раён, дазваляе з вераю і спакоем глядзець на наступныя баі і на магчымасць адпраўлення ў Галіцыю чатырох просім мною дывізій «

Стаўцы здавалася, што ў межах Паўднёва-Заходняга фронту не былі вычарпаныя цалкам усе сродкі, каб самім, не звяртаючыся да падмацавання звонку, яшчэ раз нанесці паразу аўстрыйцам.

Аднак звесткі аб распачатым наступе буйных сіл суперніка ў Карпатах, якія змяшчаліся ў дакладзе Іванова ад 11 (24) студзеня, ўстрывожылі Стаўку. 13 (26) Студзень Данілаў выклікаў да апарата Аляксеева і прасіў удакладніць становішча.

Аляксееў пацвердзіў неабходнасць узмацнення Паўднёва-Заходняга фронту для аператыўных патрэб галіцыйскай групы. Новым у яго адказе было заяву аб тым, што паступовая падрыхтоўка да ўварвання ў Венгрыю вялася з 7 (20) снежань 1914 Не паведамлялася Стаўцы пра гэта папярэдне з прычыны таго, што, як падкрэсліваў Аляксееў, даводзілася вырабіць вельмі вялікую чарнавую работу па тыле і цяжка яшчэ было сказаць, ці ўдасца сабраць дастатковую колькасць транспартаў для забеспячэння ўсіх патрэб надыходзячых войскаў. «Такое рух, — працягваў Аляксееў, — адцягваючы ўвагу суперніка ад Букавіны, пагражаючы істотным інтарэсам аўстрыйцаў, а галоўным чынам венграў, мае вялікае ваеннае і палітычнае значэнне і не можа застацца без уплыву на агульную абстаноўку і ход падзей на Паўночна-Заходнім фронце. Падрыхтоўка да такой аперацыі патрабуе ад 14 да 18 дзён. Гэтыя дні нам патрэбныя і для падыходу ўсіх ўкамплектавання «.

Стаўка першапачаткова пагадзілася з довадамі Іванова і Аляксеева. 13 (26) Студзень вярхоўны галоўнакамандуючы аддаў загад Рузском адправіць на Паўднёва-Заходні фронт 22-й вайсковы корпус і 5-6 горных батарэй. Але становішча ў Карпатах працягвала пагаршацца. Разгарнуліся кровапралітныя бітвы. Рускія войскі гераічна адбівалі атакі ворага і ў сваю чаргу наносілі яму кароткія, але адчувальныя ўдары. Супернік настойліва імкнуўся ахапіць левы фланг 8-й арміі і вызваліць Блакаваны гарнізон крэпасці Перемышль. Пасля цяжкіх баёў непрыяцелю атрымалася пацясніць левафланговага войскі арміі Брусилова, якія пад ударамі Паўднёвай і 5-й армій вымушаныя былі пакінуць шэраг перавалаў праз Карпацкай хрыбет.

Галоўнакамандавання Паўднёва-Заходняга фронту прымала тэрміновыя меры, каб аднавіць становішча. 20 студзеня, (2 лютага) Іваноў аддаў дырэктыву, ставіць задачу 30-га корпуса, які дзейнічаў у Букавіны, упарта абараняцца, у крайнім выпадку — адступіць на лінію Коломыя, Черновицы. 8-я армія, узмоцненая 22-м корпусам, павінна была, стрымліваючы часткай сіл націск праціўніка на ўсход ад Ужокского перавала, галоўнымі сіламі наступаць на Эперьеш, гумнаў, Ужгород ў фланг і тыл аўстра-вугорцам, якія прасоўваюць на Самбор, Стрый, Даліна. 3-й арміі трэба было забяспечыць атаку 8-й арміі шляхам нанясення ўдару сваім левым флангам на Новы Сандец.

Іванову атрымалася пераканаць вярхоўнага галоўнакамандуючага ў неабходнасці ўзмацнення яго фронту, акрамя 22-га корпуса, новымі падмацаваннямі. Меркавалася адправіць 15-й вайсковы корпус. Іваноў разлічваў, што пасадка яго ў эшалоны можа пачацца 1 (14) лютага, але ў сувязі з пагаршэннем становішча на Паўночна-Заходнім фронце аб падмацавання за яго кошт не магло быць і гаворкі.

Іваноў тады ж, 28 студзеня (10 лютага), аддаў дырэктыву, якая ставіла войскам такую бліжэйшую задачу: «Стрымаць суперніка на фронце 4-й, 9-й і 3-й армій, абапіраючыся на займаныя пазіцыі; 8-й арміі, упарта стрымліваючы і запавольваючы наступ праціўніка на яе левае крыло, разбіць варожыя войскі і прыдатныя падмацавання на фронце Бартфельд, Ужок і скінуць іх на поўдзень ад Карпат «.

Стаўка разгадала задума германскага камандавання. 31 студзеня (13 лютага) Данілаў адзначаў, што новы план дзеянняў абодвух праціўнікаў, да ажыццяўлення якога яны пачалі, складаўся ў нанясенні рашучых удараў на крайніх флангах стратэгічнага фронту: з Усходняй Прусіі і з-за Карпат. Ацэньваючы становішча, Данілаў прыходзіў да высновы, што «калі ўдар іх з-за Карпат з’яўляецца для нас пагрозлівым ў сэнсе валодання Галіцыі, то глыбокае развіццё ўдару з Усходняй Прусіі пагражае яшчэ вялікімі ўзрушэннямі. Таму ўсе нашы намаганні павінны быць накіраваны да таго, каб разбурыць планы нашых праціўнікаў і вырваць у іх перамогу, як у раёне Усходняй Прусіі, так і на Карпатах, што патрабуе збору неабходных сіл хоць бы шляхам паслаблення нашага становішча на левым беразе Віслы «.

Становішча вымусіла Стаўку не толькі адхіліць просьбы аб узмацненні Паўднёва-Заходняга фронту, але і зняць з яго частка войскаў і перагрупаваць іх у карысць Паўночна-Заходняга фронту. 1 (14) лютага вярхоўны галоўнакамандуючы запатрабаваў, каб Іваноў аддаў неадкладнае распараджэнне аб перакідцы на Паўночна-Заходні фронт 3. Каўказскага корпуса. Толькі пасля заканчэння Аўгустоўскай аперацыі і паляпшэння становішча на паўночным крыле фронту Стаўка паступова пачынае перамыкаць сваю ўвагу ў бок Карпат. Іванову вяртаецца 3. Каўказскі корпус. Намячаецца ўзмацненне войскаў у Галіцыі.

Да сярэдзіны лютага становішча ў паласе Паўднёва-Заходняга фронту была складанай. Пасля цяжкіх баёў непрыяцелю атрымалася пацясніць левафланговага войскі арміі Брусилова, якія вымушаныя былі пад ударамі Паўднёвай і 5-й армій праціўніка ачысціць перадгор’і Карпат і адысці да рэках Прут і Днестр. Рускае камандаванне прымала тэрміновыя меры, каб аднавіць становішча. 16 лютага (1 сакавіка) на ўчастку Болехов, Черновицы была разгорнута зноў сфарміраваная з частак правага крыла фронту 9-я армія, якая, хоць і не змагла рэзка змяніць сітуацыю, якая агульную абстаноўку, тым неменее спыніла прасоўванне аўстра-германскіх войскаў.

Стаўка прыспешвала Іванова, патрабуючы ад яго больш хуткага прасоўвання ў Карпатах. Люты 23 (8 сакавіка) Янушкевіч запытаў Аляксеева: «Вярхоўны галоўнакамандуючы жадаў бы быць больш падрабязна арыентаваны аб здагадках камандуючага 9-й арміяй на бліжэйшыя дні і ці магчыма чакаць у бліжэйшым заняткі надворнай, Делатыня і Коломыя». Адказ Аляксеева ад 24 лютага (9 сакавіка) абвяшчаў: «Паглыбленне 9-й арміі ў Карпаты нельга прызнаць якія адказваюць агульнай сучаснай абстаноўцы. Галоўнакамандуючы глядзіць у цяперашні час на 9-ю войска, як на трывалае, надзейнае забеспячэнне левага флангу за ўсё фронту і як на рэзерв, якім можна аказаць уплыў на ход падзей на шляхах да Стрый «. Адначасова ён паведамляў, што паслабленнем «менш небяспечных участкаў загадана 3-й арміі сабраць рэзерв за сваім левым флангам, каб агульнымі намаганнямі ўмацаваць цяжкае становішча 8-га корпуса і не дапусціць непрыяцелю падаць дапамогу Пярэмышлі. У гэтым сутнасць маючых адбыцца бліжэйшых дзён «.

І сапраўды, у бліжэйшыя дні ўсе намаганні галіцыйскі армій Паўднёва-Заходняга фронту былі накіраваны на процідзеянне наступу на Санок, Лиско з мэтай деблокировать Перемышль. Дырэктыва Іванова ад 22 лютага (7 сакавіка) паказвала, што мэтай засяроджвання праўзыходных сіл праціўніка перад 8-м і збольшага 7-м карпусамі 8-й арміі «з’яўляецца прарыў нашага размяшчэння для деблокады Пярэмышлі і выручкі гарнізона». Дырэктывай загадвалася «3-й арміі, утрымліваючы суперніка магчыма меншай колькасцю сіл паміж Віслай і Свіднік, абапіраючыся тут на свае моцныя ўмацаваныя пазіцыі, сабраць магчыма больш войскаў у раёне Мезолаборч, Лупков, Санок і адсюль развіць рашучы ўдар на гумнаў, пагражаючы тыле праціўніка, прарываюцца да Пярэмышлі «.

Праз тры дні, 25 лютага (10 сакавіка), Іваноў падпісаў іншую дырэктыву, якая ставіла войскам больш шырокія задачы. 9-й арміі трэба было ўтрымаць перад сабой магчыма даўжэй супрацьстаялыя сілы аўстра-германцаў. 8-й арміі трэба было прарваць цэнтр непрыяцельскага размяшчэння і выйсці на рубеж Чоп, Ужгород, Турка; адсюль яе войскі павінны былі развіць ўдар на Сатмар, Наметти, Хуст супраць левага фланга і тылу непрыяцельскіх сіл, якія дзейнічаюць супраць 9-й арміі. 3-я армія садзейнічала наступу 8-й арміі, настойліва развіваючы свой поспех левым крылом на гумнаў, каб заняць лінію вару, Надзь Міхаль, Чоп.

(17) сакавіка Янушкевіч перадаў Іванову, што вярхоўны галоўнакамандуючы «з пачуццём поўнага задавальнення» ўспрыняў яго намер перайсці ўжо ў бліжэйшы час да больш шырокім наступальных дзеянняў, лепшым, па-відаць, рашучы поспех. «Разам з тым, — працягваў Янушкевіч, — яго высокасць даручыў мне паведаміць вашаму высакароддзе, што палітычная абстаноўка цяперашняга часу патрабавала б развіцця магчыма энергічных дзеянняў ва Усходняй Галіцыі і Букавіны».

(19) сакавіка Іваноў звярнуўся да Янушкевічу з прасторным дакладам, у якім выклаў свае меркаванні адносна далейшых дзеянняў рускай арміі. Цэнтрам падзей, на яго думку, стаў Перемышль. Дзеля вызвалення яго і адначасна ачышчэння Галіцыі праціўнік засяродзіў значныя сілы, развівае велізарную энергію, працягвае павялічваць сваю групоўку ў Карпатах шляхам перакідання войскаў з іншых участкаў.

Пры такім поглядзе на абстаноўку Іваноў лічыў неабходным на бліжэйшы час паставіць Паўднёва-Заходняй фронту наступальную задачу, хоць бы і другараднага значэння, да рашэння долі Пярэмышлі і аказаць дапамогу гэтаму фронту «ў межах магчымага, каб забяспечыць дасягненне задачы меншымі ахвярамі, меншай страты часу» . На гэты перыяд Паўночна-Заходні фронт абмяжоўваецца абаронай, чакання, выконваючы сваю задачу найменшай колькасцю войскаў, забяспечваючы дасягненне мэты, пастаўленай суседняга фронту. Засяродзіўшы войскі на захад ад Варшавы, напрыклад у раёне Гройцы, пакінуўшы на правым беразе Віслы толькі строга неабходныя сілы.

Вярхоўнага Галоўнакамандавання, ацаніўшы становішча і прыняўшы па увагу меркаванні генерала Іванова, вырашыла адмовіцца ад наступу ва Ўсходнюю Прусію і засяродзіць усе сваю ўвагу на развіцці ваенных дзеянняў у Галіцыі. 6 (19) сакавіка Стаўка дала агульную дырэктыву. «Вярхоўны галоўнакамандуючы, — гаварылася ў ёй, — мае сваёй асноўнай мэтай перайсці ўсім Паўночна-Заходнім фронтам да чыста абарончага характару дзеянняў, а Паўднёва-Заходняй фронту прызначаюць самую галоўную задачу будучай часткі кампаніі. Агульная пры гэтым ідэя тая, каб дзейнічаць актыўна, націскаючы з левага фланга Паўднёва-Заходняга фронту, прасоўваючыся ў напрамку, прыкладна, на Будапешт і далей у абыход ўсёй лініі Кракаў, Познань, Торн … Гэты напрамак і гэты характар дзеянняў выбраны яшчэ і таму, што яны даюць вам магчымасць увайсці ў сувязь з румынскай арміяй у выпадку яе далучэння да нас «. У ноч на 9 (22) сакавіка ўпаў Перемышль. Гэта з’явілася буйной перамогай рускіх, якая істотным чынам змяніла становішча. Атрымалася паланіць 120000. Гарнізон, што азначала цяжкі ўдар па узброеным сілам Аўстра-Венгрыі. Адначасова вызваляецца 11-я армія, якую можна было рушыць на дапамогу рускім войскам у Карпатах. Узяцце Пярэмышлі не змяніла намеры вярхоўнага галоўнакамандуючага наступаць праз Карпаты ў Венгрыю. 10 (23) сакавіка Янушкевіч пацвердзіў Іванову задачы яго фронту, выкладзеныя ў дырэктыве Стаўкі ад 6 (18) сакавіка 1915 12 (25) сакавіка Іваноў далажыў: «… Агульная ідэя нашага манеўру застаецца тая ж, што паказаная тэлеграмай 25 лютага «.

Дырэктывай Іванова ад 23 сакавіка (5 красавіка) войскам фронту ставілася бліжэйшая задача: «пераход праз Карпацкія горы і ачышчэнне Заднестровья ад праціўніка». Паказвалася, што абедзве гэтыя задачы знаходзяцца ў цеснай сувязі і формы іх ажыццяўлення будуць відазмяняцца. «Ідэя нашай аперацыі ў цяперашні час, — гаварылася ў дырэктыве, — складаецца ў тым, каб, трымаючыся на нашых флангах, выйсці астатнімі войскамі на лінію зборы, вару, Чоп, Хальми і гэтым прымусіць праціўніка ачысціць Заднестровье, бо з выхадам да Хуст перарываецца лепшае чыгуначнае паведамленне Заднестровья з унутранымі абласцямі Аўстра-Венгрыі. Гэты план не выключае магчымасці актыўных дзеянняў супраць непрыяцеля ў Заднестровье пасля ўзмацнення нашых войскаў у Усходняй Галіцыі «.

Прымаючы пад увагу колькасць войскаў у кожнай арміі меркавалася ў выніку наступу заняць 3-й арміяй фронт ад вусця Дунаец да лініі Туран, Ганушфалва (на поўдзень ад Стропко); 8-й арміяй — раён на поўдзень ад да арт. Чоп; паўночнай групай 9-й арміі — яшчэ паўднёвей да Хальми; нарэшце, ад Мармарош — Сігет і да румынскай мяжы павінна была размясціцца паўднёвая група 9-й арміі, якой папярэдне трэба было выканаць шэраг задач па ачышчэнні Заднестровья. У дырэктыве падкрэслівалася думка пра неабходнасць канчаткова зламаць супраціў суперніка ў раёне гумнаў, Синна, Мезолаборч.

Дырэктыва галоўнакамандуючага Паўднёва-Заходнім фронтам разыходзілася з дырэктывай Стаўкі. Яна прадугледжвала нанясенне галоўнага ўдару ў паўднёвым напрамку з мэтай прарыву цэнтра размяшчэння аўстра-германскіх войскаў у Карпатах і выхад у тыл праціўніку, умерзлым з фронту 9-й арміяй. Стаўка ж намячала ўдар левым крылом фронту на паўночны захад і поўнач. Галоўнакамандавання фронту разумела гэта акалічнасць, і 23 сакавіка (5 красавіка) генерал Драгаміраў растлумачыў Янушкевічу сэнс прынятага рашэння. Ён пісаў, што непасрэдныя актыўныя дзеянні ў шырокіх памерах супраць аўстрыйцаў, размешчаных за Днястром, прадстаўляюцца па суадносінах сіл заўчаснымі. Стаўка не пярэчыла. І калі ў першых чыслах красавіка войскі 3-й і 8-й армій авалодалі Бескидским хрыбтом (у Карпатах), яна сама стала настойліва патрабаваць развіцця поспеху менавіта ў палосах 3-й і 8-й армій, а не 9-й арміі. Тым самым была фактычна адменена яе першапачатковая дырэктыва.

сакавіка (10 красавіка) Іваноў дакладваў ў Стаўку, што рускія войскі, доблесна прасоўвацца праз Карпаты і ўжо адціснулі непрыяцеля ў многіх месцах за галоўны хрыбет, сустрэліся са свежымі часткамі суперніка, уступіўшы з імі ў ўпартую барацьбу. Супернік перайшоў у контрнаступленне і месцамі пацясніў войскі фронту, асабліва 22-й корпус. «Пры такіх абставінах, — гаварылася ў дакладзе, — уяўляецца неабходным часова затрымаць наша прасоўванне наперад, каб прывесці войскі ў парадак, арганізаваць іх забеспячэнне і дачакацца прыбыцця падмацаванняў». Аддадзеная Івановым дырэктыва ставіла войскам такія задачы: 3-й і 8-й войскам — перайсці да абароны, 9-й арміі — аднавіць сваё першапачатковае становішча.

Становішча, якая склалася ў ходзе аперацыі, прызнавалася Стаўкай вельмі невыгоднай ні ў палітычным, ні ў ваенным адносінах. Гэта давала суперніку магчымасць падцягнуць падмацаванні і ўзмацніць свае пазіцыі, зрабіўшы іх цяжкадаступнымі. У той жа час рускія арміі, якія дзейнічалі ў Галіцыі, мелі патрэбу ў папаўненні людзьмі і боепрыпасамі. Неабходная была таксама перагрупоўка новых вайсковых злучэнняў з іншых участкаў стратэгічнага фронту. Так, 6 (19) красавіка Драгаміраў прасіў Янушкевіча аб выдзяленні Паўднёва-Заходняй фронту яшчэ адной дывізіі. Стаўка загадала галоўнакамандуючаму Паўночна-Заходнім фронтам накіраваць у распараджэнне Іванова дывізію. Данілаў тэлеграфаваў Драгомирову: «Начальнік штаба даручыў мне паведаміць вас, што далейшае ўзмацненне Паўднёва-Заходняга фронту за кошт Паўночна-Заходняга рашуча не ўяўляецца магчымым да поўнага ўкамплектавання армій Паўночна-Заходняга фронту і высвятлення становішча на гэтым фронце».

З канца сакавіка ў раёне Карпат ішлі баі мясцовага значэння. Галоўнакамандавання фронту рыхтавалася аднавіць перапыненае наступ. Аналізуючы ход аперацыі, Стаўка звярнула ўвагу на тое, што найбольш буйныя падзеі адбываліся ў паласе 8-й і 3-й армій. Што тычыцца левага крыла, дзе, па яе задуме, павінен быў наносіцца галоўны ўдар, то там па сутнасці не адзначалася прасоўвання. Вярхоўны галоўнакамандуючы выказаў здзіўленне з нагоды таго, што асноўныя намаганні фронту былі сканцэнтраваны не на левым крыле, як было паказана Стаўкай, а ў цэнтры.

(27) красавіка Іваноў данёс, што бяздзейнасць 9-й арміі тлумачыцца настойлівай неабходнасцю папаўнення яе частак. Па той жа прычыне прыпынена наступ 8-й арміі. Частковае наступ, як ён пісаў, «заўсёды будзе мець няскончаны вынік» і толькі «агульнае наступленне, калі не абодвума франтамі, то па крайняй меры усімі войскамі Галіцыі толькі і можа аповесці да важных наступстваў». Не апошнюю ролю ў затрымцы агульнага наступу гуляў недахоп снарадаў. Іваноў лічыў, што ў канцы 20. Лікаў красавіка можа пачацца агульнае наступленне па галіцыйскага фронту. Дакладны час гэтага наступу залежала ад папаўнення страт і давядзення да нормы снарадаў. Што датычылася плана дзеянняў, то Іваноў лічыў яго такім, якім ён быў выяўлены ў дырэктыве ад 23 сакавіка (5 красавіка) 1915 Янушкевіч паведамляў, што з боку вярхоўнага галоўнакамандуючага няма перашкод да пастаноўкі войскам, разгорнутым ў Галіцыі, намечаных задач. Разам з тым адзначалася, што наступ 9-й арміі павінна быць узгоднена з надыходам цэнтральнай групы, што накіроўваецца на фронт зборы, вару, Чоп, Хальми. Гэта было важна для таго, каб скарэйшым сцвярджэннем ў раёне Коломыя, Делатынь перапыніць сувязь паміж варожым групоўкай, якая дзейнічае ва Усходняй Галіцыі і Букавіны, і астатнімі яго сіламі ў Карпатах. Час пачатку наступу давалася вызначыць Іванову, але вярхоўны галоўнакамандуючы патрабаваў «дбайнай падрыхтоўкі да аперацыі па ўсіх частках, каб раз пачатае наступ не магло замерці падобна таму, як гэта было ў Карпатах ў сакавіку месяцы, а абавязкова было б даведзена да канца, гэта значыць да выхаду цэнтральнай групы на Венгерскую раўніну «.

Такім чынам, Карпацкая аперацыя не апраўдала надзей абодвух бакоў. У ёй пацярпеў крушэнне план аўстра-германскага камандавання, намечанага шырокі ахоп левага крыла рускіх войскаў. Баявыя дзеянні выліліся ць франтальнае бітва ў Карпатах. Планы аўстра-вугорцаў былі сарваныя, але не апраўдаліся чакання і рускага камандавання (выхад рускіх войскаў на венгерскую раўніну), па прычыне вострага недахопу боепрыпасаў і абмундзіравання. Ваенныя кіраўнікі стаялі перад неабходнасцю пошуку новых стратэгічных рашэнняў.

.2 Горлицкая аперацыя

Становішча, якое склалася на паўднёвым крыле рускага фронту ў сярэдзіне красавіка 1915 г., сур’ёзна непакоіла ваеннае камандаванне Цэнтральных дзяржаў. Рускія войскі глыбока уклініліся ў межы Аўстра-Венгрыі. Яны ўзялі Перемышль і Тарн, захапілі амаль усе найважнейшыя перавалы ў Карпатах. Стварылася пагроза выхаду рускіх на Венгерскую раўніну. Пагоршылася міжнародная абстаноўка для Цэнтральных дзяржаў. Чакалася выступ Італіі і Румыніі на баку Антанты. Турцыя вяла цяжкую барацьбу з войскамі краін Згоды і мела патрэбу ў дапамозе. Вялікія асцярогі выклікала стан аўстра-венгерскай арміі. Яна панесла вялікія страты ў людскім складзе і матэрыяльнай часткі. Яе баяздольнасць знізілася. Прымаючы да ўвагі ўсе гэтыя абставіны, начальнік штаба аўстра-венгерскай арміі Ф. Конрад фон Гетцендорф прасіў германскае камандаванне аб перакідцы новых нямецкіх дывізій з Заходняга фронту.

Германскае камандаванне вырашыла дапамагчы свайму саюзніку. Становішча на заходнееўрапейскім тэатры дазваляла зняць частку войскаў і накіраваць іх супраць рускіх. Але немцы разумелі, што ўліванне ў склад аўстра-венгерскіх армій іх новых дывізій, як гэта ўжо неаднаразова рабілася раней, не магло выратаваць становішча. Было відавочна таксама, што, нягледзячы на ўсе спрыяльныя ўмовы, працяг спробы ажыццяўлення «стратэгічных Кан» не прывядзе да жаданым вынікаў. Лічылася неабходным знайсці такія формы аператыўнага манеўру, якія абяцалі б поспех. На думку генерала Э. Фалькенгайна, найлепшым рашэннем павінен быў з’явіцца франтальны ўдар з мэтай прарыву рускага фронту на адным з вырашальных яго участкаў.

Пры выбары кірунку галоўнага ўдару германскаму камандаванню прадстаўляліся тры варыянты. Яно магло нанесці яго з Усходняй Прусіі супраць паўночнага крыла рускага фронту. Але такі ўдар наўрад ці мог аказаць істотны ўплыў на становішча ў Карпатах, і навіслая там пагроза ўварвання рускіх у Венгрыю была б рэалізавана. Не дасягаў сваёй мэты і ўдар з раёна Карпат супраць левага крыла рускага фронту, бо перасечаны характар мясцовасці вельмі абцяжарваў засяроджаныя дзеянні буйных вайсковых мас. Аперацыі на флангах такім чынам, выключаліся. Спыніліся на трэцім варыянце — вырабіць удар бліжэй да цэнтра, паміж Віслай і Бескидами, магутнай групоўкай нямецкіх войскаў. Лічылі, што гэта прывядзе не толькі да адцясьненьне рускіх ад Карпат, але і выкліча «цяжкае ўзрушэнне таксама рускага фронту ў выгіне Віслы». Істотную ролю пры выбары гэтага напрамку згулялі і эканамічныя меркаванні. У раёне галубкі, Ясло, Дрогобыч размяшчаліся багатыя радовішчы нафты, якая ва ўмовах блакады была вельмі патрэбна Германіі. Асноўныя стратэгічныя намаганні перамяшчаліся ў Галіцыю, германскім войскам, якія знаходзіліся ў Усходняй Прусіі, адводзілася дапаможная ролю.

Рашэнне германскага камандавання было правільным, бо яно дазваляла істотна палегчыць становішча Аўстра-Венгрыі, устараніўшы пагрозу ўварвання рускіх армій на Венгерскую раўніну. Поспех на гэтым кірунку даў бы магчымасць аказаць ціск на Італію і Румынію, адцягнуўшы тэрмін іх ўступлення ў вайну на баку Антанты, падтрымаць Турцыю, забяспечыць устойлівасць аўстра-венгерскіх войскаў. Раён, абраны для нанясення галоўнага ўдару, быў выгадным ў аператыўным стаўленні. Ён надзейна прыкрываў флангі ўдарнай групоўкі, так як Вісла на поўначы і Бескиды на поўдні закраналася манеўраванне рускіх войскаў. У паласе маючага адбыцца наступу знаходзілася ўсяго два натуральных перашкоды — рэкі Вислока і Сан, якія немцы не лічылі цяжкапераадольнай. Абарона рускіх была арганізавана слаба, бо яны, засяродзіўшы ў Карпатах вялікія сілы, разредили шчыльнасць сваіх войскаў у Заходняй Галіцыі, дзе ў іх прыходзілася на дывізію 10 км і больш. Прасоўванне на гэтым напрамку выводзіла на шляхі зносін рускіх армій, які абараняў у раёне Карпацкіх гор, стварала пагрозу асяроддзя левага крыла Паўднёва-Заходняга фронту.

Германскае камандаванне вельмі старанна і дэталёва рыхтавала аперацыю. Да яе правядзенню прыцягваліся адборныя войскі, знятыя з французскага фронту. Гэта былі Зводны, Гвардзейскі, 41-й рэзервовы і 10-й вайсковы корпуса. Яны лічыліся лепшымі злучэннямі ў германскіх узброеных сілах. Іх аб’ядналі ў 11-ю армію, камандаванне якой ўручылі А. Макензену. У склад арміі былі ўключаны таксама 6-й аўстра-венгерскі корпус і 11-я кавалерыйская дывізія. Камандны склад падбіраўся з ліку асоб, з вялікім баявым вопытам, набытым у аперацыях на Заходнім фронце.

-й арміі ставілася задача прарваць абарону рускіх на ўчастку галубка, Громник працягласцю ў 35 км і наступаць ва ўсходнім кірунку. Забеспячэнне аперацыі злева ўскладалася на 4-ю, а справа — 3-ю арміі аўстра-венграў. Арміі правага крыла аўстрыйскага фронту трэба было стрымліваць актыўнымі дзеяннямі супрацьстаялыя сілы рускіх. Аператыўнае пабудова арміі было ў два эшалона: 4 вайсковых корпуса знаходзіліся ў першым эшалоне і адзін — у другім. На кірунку адбыцца, наступлення праціўніка абаранялася 3. Руская армія генерала Радка-Дзмітрыева. Войска складалася з шасці карпусоў: 9-га, 10-га, 24-га, 12-га, 21-га і 29-га. У распараджэнні камандуючага знаходзілася адна брыгада 81-й дывізіі, 3-я Данская, 3-я Каўказская і 2-я Зводная казачыя дывізіі, 16-я кавалерыйская дывізія. У раёне Биеч, Ясло размяшчаўся рэзерв галоўнакамандуючага фронтам — 63-я дывізія, перададзеная неўзабаве ў распараджэнне Радка-Дзмітрыева. Абарона рускіх была арганізавана слаба. Пасля заняткі Заходняй Галіцыі і Карпат рускія прыступілі да стварэння удасканаленых пазіцый, узмоцненых штучнымі перашкодамі, і да выкарыстання старых аўстрыйскіх умацаванняў. Пазіцыі ўзводзіліся не толькі па лініі размяшчэння войскаў, але і ў тыле, у пунктаў, якія мелі важнае значэнне. Да 15 (28) лютага пярэдні край абароны 3-й арміі ішоў з поўначы на поўдзень па правым беразе Дунайца. Затым ён паварочваў ў паўднёва-ўсходнім напрамку і праходзіў праз Горліцай на Лупков. Далей на ўсход па Карпацкай хрыбце да Днястра (на поўдзень ад Галаца) абараняліся 8-я, 11-я і 9-я арміі.

У тыле правага флангу 3-й арміі, прыкладна на лініі Тарн, Войтава (паўночна-ўсход ад Горліцай), былі абсталяваны дзве пазіцыі: адна ўздоўж ніжняй плыні Вялы, а другая — паміж млявай і Войтава. Прыступілі таксама да падрыхтоўкі пазіцый на р. Вислока. Тылавая пазіцыя мелася за левым флангам 3-й арміі і правым флангам 8-й арміі. Былі ўзведзены пазіцыі ў Змигрода, Хырова, Стрый.

Галоўнакамандавання Паўднёва-Заходняга фронту мела на ўвазе, што агульнае становішча спраў магло прымусіць адысці з Заходняй Галіцыі і з Карпат. Неабходна было забяспечыць спакойны адыход армій пад націскам праўзыходных сіл суперніка. Інжынерная падрыхтоўка Галіцыі атрымала далейшае развіццё. Яна выказалася ў наступным: 1) пабудавана пазіцыя Тарнобжег, Розвадов; 2) намечана да пабудовы пазіцыя па лініі Яраслаў, Радымно, Мосциска; 3) абсталяваны пазіцыі ў Жолкиева, Львова, Мікалаева; 4) разведана пазіцыя паміж Рава-Рускай і Жолкиевом.

Ўмацаваная перадавая Горлицкая пазіцыя, якая размяшчалася на кірунку галоўнага ўдару суперніка, насіла змяшаны характар: у цэнтры — шахматны, а на флангах — уступной; флангі акопаў былі закруглены, дзякуючы чаму дасягалася, як іх забеспячэнне, так і ўзаемная агнявая сувязь акопаў. Уся пазіцыя падзялялася на тры ўчастка: правы, левы, Сакольскіх. Былі створаны штучныя перашкоды, закладзеныя фугасы. Профілі акопаў — «для стральбы стоячы са дна рова». Высокі ўзровень глебавых вод не дазваляў давесці акопы да поўнага профілю. Бруствер быў апрануты мяшкамі з зямлёй і меў байніцы. Лессовый, мяккі грунт, разрэджвае глебавай вадой, прымушаў весці пастаянную барацьбу з оползанием акопаў, асабліва падчас ападкаў. Начальнікам Горлицкого баявога ўчастка з’яўляўся генерал-маёр Л. В. Федзя. Супернік забяспечыў сабе агульнае перавагу ў сілах і сродках над 3. Рускай арміяй. Яно было яшчэ больш значным на ўчастку прарыву ў 35 км. Германа-аўстрыйцы засяродзілі 126 тыс. штыкоў і шабляў, 457 лёгкіх і 159 цяжкіх гармат, 260 кулямётаў, 96 мінамётаў. Рускія мелі 60 тыс. штыкоў і шабляў, 141 лёгкае і 4 цяжкіх прылады, 100 кулямётаў. Мінамётаў ў іх зусім не было. Такім чынам, германа-аўстрыйцы забяспечылі сабе перавагу ў жывой сіле ў 2 разы, у лёгкай артылерыі — у 4,5 разы, у цяжкай артылерыі — у 40 разоў, у кулямёта — у 2,5 разы. На 1 км фронту ў германа-аўстрыйцаў даводзілася: штыкоў і шабляў -3600, гармат — 17,6, кулямётаў — 7,4, мінамётаў — 2,7. Рускія мелі адпаведна 1714, 4,1, 2,9, 0. Баяздольнасць германскіх войскаў была высокай. Гэтага нельга сказаць пра аўстра-венгерскай арміі, якая не магла цалкам прывесці сябе ў парадак пасля паражэнняў, панесеных у 1914 г. і пачатку 1915 г. у Галіцыі і па Карпатах. Падрыхтоўка аперацыі праводзілася ў глыбокай таямніцы. Мерапрыемствы па маскіроўцы засяроджвання былі старанна прадуманы. Каб дэзарыентаваць рускую агентурную выведку, 11-я армія вынікала з Заходняга фронту вакольным шляхам: спачатку ў Паўночную Германію, а адтуль — у Галіцыю. Ніхто не ведаў пра станцыях прызначэння да моманту выгрузкі з эшалонаў. Выхад войскаў у раён засяроджвання быў выраблены за некалькі дзён да пачатку наступу.

З той жа мэтай было вырашана правесці дэманстратыўнае наступ на Ипре, дзе немцы ўпершыню ўжылі атрутныя рэчывы. Наступ разраслося ў вялікую аперацыю, якая прычыніла саюзнікам значныя страты. Адначасова было задумана ажыццявіць адцягвае ўдар у Прыбалтыцы. Германскае камандаванне стварыла групу войскаў у складзе трох пяхотных і трох кавалерыйскіх дывізій, паставіўшы ёй задачу ударам на Лауэшнтейн знішчыць рускія часткі на поўнач ад Нёмана. 27 Красавік (10 мая) ўдар быў перанесены ў Літву і Курляндыю, дзе 1-й кавалерыйскі корпус Рихтгофена дзейнічаў на Шаўлоў, а адна кавалерыйская дывізія — на Митаву. І гэта наступ мела поспех. Яно адцягнула ўвагу Стаўкі ад Галіцыі да паўночнага крыла стратэгічнага фронту. Немцам удалося захапіць Лібава і адціснуць рускіх за раку Дубисса.

Нягледзячы на ўсе прынятыя меры, германа-аўстрыйскаму камандаванню не ўдалося ў поўнай меры дасягнуць пастаўленай мэты. Наступ праціўніка не было раптоўным і нечаканым, як пра гэта часам гаворыцца ў літаратуры. Выведка рускіх своечасова выявіла падрыхтоўку ўдару ў раёне Горліцай. Аналіз звестак аб суперніку, адлюстраваных у зводках штаба Паўднёва-Заходняга фронту і данясеньнях вайсковых начальнікаў, паказвае, што аб засяроджванні непрыяцельскіх войскаў было вядома амаль за два тыдні да пачатку аперацыі. Так, генерал-кватэрмайстараў штаба фронту палкоўнік Дитерихс і начальнік разведвальнага аддзела палкоўнік Наскоў ў зводцы за 24-30марта (6-12 красавіка) паказвалі, што адсутнасць у аўстра-германцаў у Галіцыі ярка выяўленых прыкмет, на якіх участках фронту яны намячалі свае чарговыя ўдары , тлумачыцца не скончанасць новых фарміраванняў для правядзення «рашучых аперацый, накшталт таго, як гэта было зроблена германцамі ва Усходняй Прусіі ў перыяд канца студзеня і пачатку лютага». Намер суперніка адцягнуць увагу рускіх ад раёна галубку ў бок Карпат штаб разгадаў даволі хутка. Так 31 Сакавік паступілі звесткі аб тым, што на Карпатах чакалася прыбыццё германскіх войскаў з французскага фронту. 5 красавіка адзначалася, што некаторыя агентурныя дадзеныя апошняга часу паказвалі на «узмоцненую перавозку германскіх войскаў у Карпаты». Але ў штабе фронту з вядомай асцярогай ставіліся да звестак «аб значным узмацненні германскіх сіл на Карпацкай фронце». У зводцы 9-15 красавіка палкоўнік Дитерихс адзначыў: «Напады суперніка на Стрыйском кірунку, галоўным чынам войскамі 2. Каштоўнасці (ландштурмом), перасьледуюць, мабыць, мэта адцягнуць сюды нашы войскі з фронту маючых адбыцца рашучых дзеянняў». Гэтак жа беспаспяховай была спроба германскага камандавання пераканаць рускіх у тым, што яно нібыта рыхтуе наступ у Букавіны.

У пачатку красавіка сталі пацвярджацца здагадкі штаба Паўднёва-Заходняга фронту аб тым, дзе на самай справе супернік рыхтаваў свой ўдар. 7 (20) красавіка палонныя аўстрыйцы паказвалі, што ў раёне заходней Горліцай «яны бачылі асобных германцаў, чулі, быццам бы сюды хутка прыбудуць германскія часткі». 14 (27) красавіка вайсковая выведка адзначала распачатую перагрупоўку войскаў пад Горліцай. Змена частак непрыяцеля адбывалася сістэматычна па начах. Было вядома таксама, што аўстрыйскія часткі змяняліся германскімі. У зводцы за 9 (22) -15 (28) красавіка палкоўнік Дитерихс запісаў, што агентура і вайсковая выведка паказвалі на засяроджванне аўстра-германскіх сіл з мэтай развіцця «ў напрамку Горліцай рашучых аперацый». У наступныя дні працягвалі паступаць дадзеныя аб узмацненні суперніка ў Горліцай. Палонныя распавядалі аб прыбыцці германскіх войскаў з французскага фронту. Стала вядомай і дата пераходу суперніка ў наступ — у ноч на 19 красавіка (2 траўня).

Рускае камандаванне прымала меры з мэтай умацавання свайго становішча ў Горліцай. Так, 16 (29) красавіка галоўнакамандуючы фронтам аддаў дырэктыву, якая загадвала перасунуць ў заходнім напрамку шэраг частак і злучэнняў «з прычыны выяўленага збору суперніка ў Горліцай». У той жа дзень ён загадаў «для поўнага ўмацавання нашага размяшчэння паміж Карпатамі і Віслай» намеціць другую лінію абароны: вусце Ниды, Пильзно, Змигрод, Мезолаборч. Вялікая работа па адлюстраванню рыхтуецца ўдару германа-аўстрыйцаў, пад Горліцай вялася ў частках і злучэннях 3-й арміі. Але ўсе гэтыя меры былі некалькі запозненымі.

Наступ германа-аўстрыйскіх войскаў пачалося ў 10 гадзін раніцы 19 Красавік (2 траўня). Агульнай атацы папярэднічала магутная артылерыйская падрыхтоўка, якая доўжылася каля сутак. Можна лічыць, што падзеі Галубкі аперацыі прайшлі ў сваім развіцці тры этапы. Першы з іх — з 19 красавіка (2 траўня) па 23 красавіка (6 траўня) — уключаў прарыў арміяй Макензі абароны 3-й войскі ў раён галубку і адыход рускіх войскаў да р. Вислока. Другі этап — з 24 красавіка (7 траўня) па 30 красавіка (13 траўня) — ахопліваў абарончыя дзеянні 3-й і 8-й рускіх армій у міжрэчча Вислоки і Сана. Трэці этап — з 1 (14) па 9 (22) чэрвеня — складалі баі на рубяжы р. Сая і адыход рускіх войскаў за Львоў.

У першы дзень аперацыі на правым крыле 3-й арміі, на ўчастку 9-га корпуса, праціўнік пачаў актыўныя дзеянні каля гадзіны ночы. Рускія аказвалі ўпартае супраціўленне. Вораг распачаў некалькі нападаў і нават даходзіў да драцяных загарод, але кожны раз з вялікімі стратамі адкідаецца назад агнём артылерыі. Наступленне яго замерла, не атрымаўшы развіцця. Толькі на самым крайнім правым флангу, дзе абараняліся ополченские дружыны, часткі аўстра-венграў здолелі фарсіраваць Дунаец.

Асноўныя падзеі разгарнуліся на кірунку галоўнага ўдару германскіх і аўстра-венгерскіх войскаў у раёне Горліцай. Уся цяжар баёў выпала на левафланговага 70-ю дывізію 9-га корпуса і правафланговым 31-ю і 61-ю дывізіі 10-га корпуса. Пасля кровапралітнай барацьбы ворагу атрымалася уклініцца на стыку 9-га і 10-га карпусоў у абарону рускіх. Левы фланг 9-га корпуса (70-я дывізія) адышоў. Камандзір 10-га корпуса загадаў адвесці на другую пазіцыю войскі свайго правага фланга (31-ю і 61-ю дывізіі).

У існуючых умовах было асабліва важна забяспечыць устойлівасць 10-га корпуса. Радка-Дзмітрыеў перадаў камандзіру корпуса свой рэзерв — 63. Пяхотную дывізію (чатыры палка) і брыгаду 81-й дывізіі (два палкі). На стык 9-га і 10-га карпусоў, дзе абазначыўся прарыў, былі зрушыць буйныя сілы конніцы — 3-я Каўказская, 3-я Данская і 2-я Зводная казачыя і 16-я кавалерыйская дывізіі. З мэтай больш выразнага кіравання войскамі на сумежных флангах 9-га і 10-га карпусоў там быў утвораны атрад генерала М. Г. Володченко.

Гэтыя меры Радка-Дзмітрыеў, відавочна, не лічыў дастатковымі. Інфармуючы пра іх Іванова, ён выказваў прапанову аб мэтазгоднасці перадачы яму 3. Каўказскага корпуса, які знаходзіўся ў рэзерве фронту. «… Лічу вельмі неабходным, — гаварылася ў тэлеграме, — падтрымаць 10-й корпус часткамі 3. Каўказскага корпуса, а таму прашу дазволу аб неадкладным адпраўленні на лінію Ясло, Змигрод гэтага корпуса з прадастаўленнем яго ў маё распараджэнне». Іваноў задаволіў гэтую просьбу, загадаўшы 3-га Каўказскім корпуса паступіць у склад 3-й арміі. Пры гэтым ён пацвердзіў «патрабаванне вярхоўнага галоўнакамандуючага, каб Каўказскі корпус дзейнічаў сумесна, а не раскідаўся па розных участках».

З перадачай 3. Каўказскага корпуса ў распараджэнне Радка-Дзмітрыева генерал Іваноў не меў больш свабодных рэзерваў. Ён звярнуўся ў Стаўку з просьбай накіраваць да яго хоць бы адну дывізію Паўночна-Заходняга фронту. Красавік 20 (3 траўня) вярхоўны галоўнакамандуючы загадаў Аляксееву перавезці 13. Сібірскую дывізію ў Мелец з прызначэннем забяспечваць правы фланг 3-й арміі. А надалей вел.кн. Мікалай Мікалаевіч прапаноўваў «адшукваць спосабы падмацавання пагражальны участкаў ўласнымі сродкамі Паўднёва-Заходняга фронту».

Плануючы ваенныя дзеянні на 21 красавіка (4 траўня), Радка-Дзмітрыеў вырашыў скарыстацца падыходам 3. Каўказскага корпуса, каб рашучым пераходам у наступ адкінуць праціўніка на захад. Гэтая задача ўскладалася на групу ў складзе 10-га і 3-га Каўказскага карпусоў пад агульным камандаваннем камандзіра 3. Каўказскага корпуса генерала В. А. Ирманова. Атрад Володченко павінен быў энергічнымі дзеяннямі на ўчастку паміж сумежнымі флангам 9-га і 10-га карпусоў спрыяць наступу групы Ирманова. Задачы 9-га і правага флангу 24-га карпусоў зводзіліся да забеспячэння контрудару. Левым флангу 24-га корпуса і карпусоў, які абараняў у Карпатах (21-га і 12-га), мелася быць трывала ўтрымлівацца на займаных пазіцыях. Адмоўным у вырашэнні камандарма было тое, што прадугледжвалася нанясенне франтальнага ўдару, выкананне якога для войскаў групы Ирманова было не пад сілу. Цалкам нерэальным быў пераход да наступальных дзеянняў частак 10-га корпуса, якія панеслі вялікія страты і ледзь стрымлівалі націск праўзыходнага ворага.

Падзеі 21 красавіка (4 траўня) адрозніваліся вялікай напружанасцю. Супернік настойліва імкнуўся развіць прарыў на стыку 9-га і 10-га карпусоў. Макензі ўводзіў ў дзеянне свае рэзервы. Контрудар групы Ирманова не адбыўся. 10-й корпус, атрад Володченко і 70-я дывізія 9-га корпуса былі настолькі сур’ёзна засмучаныя, што, па словах камандарма, уяўлялі сабой «толькі слабыя рэшткі». Пасля ўпартага, мужнага супраціву, стоившего праціўніку вялікіх страт, яны вымушаныя былі пакінуць пазіцыі. Падыход 3. Каўказскага корпуса паслужыў толькі для прыкрыцця іх адступлення. Камандаванне 3-й арміі дзейнічала нерашуча. Яно не здолела арганізаваць магутнага флангавага контрудару. Войскі кідаліся ў лабавыя контратакі для ліквідацыі асобных прарываў.

Радка-Дзмітрыеў не быў упэўнены ў спрыяльным зыходзе баявых дзеянняў і ўпершыню паставіў пытанне аб адыходзе на новыя рубяжы. У першай палове дня ён дакладваў Іванову, што абстаноўка на ўчастку 10-га і левага флангу 9-га карпусоў вельмі цяжкая і што, верагодна, «прыйдзецца адысці на правы бераг Вислоки». Неўзабаве, атрымаўшы дадатковыя звесткі аб тым, што і левы фланг групы Ирманова адціснуты, ён данёс: «Пры такім становішчы нам нельга будзе ўтрымацца і на лініі Домброва, р. Вислока, Змигрод, Мезолаборч і трэба бачыць у гэтай лініі толькі пераходны становішча на наступную лінію, якая, на маю думку, можа быць значна паўночна-ўсход ад, прыкладна Санок, Кросно, Пильзио, Домброва, вусце Дунайца «. Не чакаючы адказу на свой даклад, Радка-Дзмітрыеў аддаў загад цэнтру арміі (атрад Володченко, група Ирманова і 24-й корпус) у ноч на 22 красавіка (5 мая) адысці на рубеж р. Вислока ад Пильзно да Мисцова (на поўдзень ад Змигрод). Правы фланг (9-й корпус) пакуль заставаўся ў ранейшым становішчы, але днём 22 красавіка меркавалася адвесці і яго. Камандарм «паставіў сабе задачай вывесці іх з горнага раёна, заняўшы лінію Змигрод, Мезолаборч».

Галоўнакамандуючы фронтам фактычна пагадзіўся з рашэннем Радка-Дзмітрыева. У тэлеграме ад 22 красавіка (5 траўня) ён паказваў на неабходнасць ўсяляк імкнуцца да трываламу ўтрыманню ўчастка Щуцин, Пильзно і мяжы р. Вислоки ад Пильзно да Мисцова, каб не спатрэбілася змяняць становішча 4-й і 8-й армій. Толькі ў крайнім выпадку ён дапушчаў адыход на лінію, якая ішла па ніжнім цячэнні р. Вислоки праз Мелец прыкладна да Дембицы, затым паварочвала на паўднёвы ўсход да Фриштаку і далей накіроўвалася ўздоўж р. Вислоки на поўдзень да Велеполе (раён Мезолаборч). Аб намерах камандавання Паўднёва-Заходняга фронту было неадкладна паведамлена вёў. кн. Мікалаю Мікалаевічу. Вярхоўны галоўнакамандуючы катэгарычна паказаў, што не дапускае магчымасці адыходу 3-й арміі на ўсход ад лініі ракі Ніжняй Вислоки, у адпаведнасці, з чым павінны быць прыняты рашучыя і настойлівыя меры па замацаванню гэтай лініі і ўмацаванню на ёй названай арміі. «Меры па падачы вам артылерыйскіх патронаў, — паведамляў Янушкевіч ў тэлеграме, — у межах магчымасці прымаюцца, роўным чынам ўзмацняецца высылка вам ўкамплектавання».

На другі дзень Янушкевіч дадаткова тэлеграфаваў: «Указанні вярхоўнага галоўнакамандуючага выкладзены ў тэлеграме 66; да іх яго высокасць не мае нічога дадаць і загадаў толькі паўтарыць, што калі далейшы адыход 3-й арміі з цяпер займанага ёю фронту прызнаецца непазбежным па абстаноўцы, то ніжняе працягу Вислоки павінна лічыцца мяжой дапушчальнага адыходу правага флангу гэтай арміі. Яго высокасць мяркуе, што з адыходам левафланговага карпусоў 3-й арміі з’явіцца поўная магчымасць вылучыць з іх ліку 1 корпус у рэзерв, які паслужыць далейшаму тэму умацаванню становішча 3-й арміі на калом фронце сумесна з прыбываюць часткамі зводнай, 13-ы Сібірскай і 62 -й дывізій, прычым неабходна, па дамове з генералам Аляксеевым, паскорыць прыбыццё ў Галіцыю апошніх двух дывізій «. Да 23 красавіка (6 мая) 3-я армія сваім цэнтрам адышла да р. Вислока. Суперніку была пакінутая тэрыторыя, на якой размяшчаліся ўсе падрыхтаваныя да абароны рубяжы. Адыход цэнтральных карпусоў стварыў пагрозу флангам і тыле арміі. Прыйшлося адводзіць і флангавыя яе корпуса. Гэта, у сваю чаргу, вымушала адводзіць і войскі суседніх 4-й і 8-й армій. Тактычная няўдача 10-га корпуса адбілася на становішчы усяго Паўднёва-Заходняга фронту. Поспех суперніка тлумачыўся не столькі яго перавагай ў сілах і сродках, колькі няўмелым кіраўніцтвам войскамі з боку армейскага камандавання. Яшчэ 21 Красавік (4 траўня) Драгаміраў казаў Данілаву, што становішча ў 3-й арміі было б «шмат лепш пры асэнсаваным распараджэнні войскамі; на жаль, гэтага не было».

красавіка (6 траўня) на просьбу начальніка штаба 8-й арміі генерала Ломновского адказаць, не хаваючы, што робіцца ў 3-й арміі, Драгаміраў сказаў: «Нічога не хаваю. Акрамя зводнай дывізіі, вам ужо вядомай, з Паўночна-Заходняга фронту высылаюцца яшчэ дзве дывізіі; ўсіх гэтых сіл было б дастаткова, як было досыць і раней сабраных сіл для барацьбы з праціўнікам; на жаль, кіраванне 3. Арміяй вядзецца ніжэй усялякай крытыкі, пры поўнай адсутнасці здаровага сэнсу, гэта і ёсць самае небяспечнае «. Адмоўна адбівалася і недахоп боепрыпасаў. Красавік 21 (4 траўня) Іваноў адзначаў: «Недахоп баявых прыпасаў адбіваецца на дзеяннях ўсіх армій, звязваючы да крайнасці, зусім да мяжы магчымага, іх актыўнасць і прадпрымальнасць войскаў». Адыход рускіх войскаў на р. Вислока быў праведзены арганізавана. Толькі 48-я пяхотная дывізія, якой камандаваў Л. Г. Карнілаў, была акружаная ў раёне Дукла. Красавік 24 (7 мая) яна працягвала весці баі за выхад з Карпацкіх гор у даліну Яслиска. Адзін яе полк паспеў далучыцца да 49-й дывізіі. Астатнія тры палка (Ізмайлаўскі, Очаковский і Рымникский) у колькасці 2 тыс. штыкоў падышлі ўвечары 25 красавіка (8 мая). Становішча на Паўднёва-Заходнім фронце патрабавала склікання нарады вышэйшых ваенных кіраўнікоў. Красавік 20 (3 траўня) Янушкевіч прасіў Іванова падрыхтаваць усе матэрыялы для канчатковага вырашэння пытання аб дапамозе 3-й арміі «да часу прыезду вярхоўнага галоўнакамандуючага ў Холм, прызначанага на бліжэйшыя пасля 22 красавіка дні». У размове па прамым провадзе з Данілавым Красавік 21 (4 траўня) Драгаміраў сказаў, што «галоўнакамандуючы мяркуе вельмі пажаданым задаволіць нараду адносна нашага стратэгічнага становішча і агульных мер, якія трэба прыняць для барацьбы з праціўнікам; роўна неабходна ўзгадніць дзеянні па абодвух франтах».

Красавік 24 (7 мая) ў Холме было праведзена чарговае нараду вышэйшых ваенных кіраўнікоў. На ім вярхоўны галоўнакамандуючы пацвердзіў сваю «непахісную волю, каб мяжой дапушчальнага адыходу 3-й арміі лічыць лінію фронту, якая вызначана мерыдыянам ракі Ніжняй Вислоки». Удзельнікі нарады дамовіліся адносна правядзення канкрэтных мерапрыемстваў па адбіцці наступу аўстра-германскіх войскаў. 13 падмацаванне войскам Паўднёва-Заходняга фронту неадкладна накіроўвалася з Паўночна-Заходняга фронту кіраванне 15-га корпуса з адной з яго дывізій па прызначэнні генерала Аляксеева. Намячалася падрыхтаваць да адпраўкі і другую дывізію гэтага корпуса, калі б у ёй з’явілася патрэба. Незалежна ад таго аддавалася распараджэнне аб вылучэнні з Адэсы на Львоў 3. Каўказскай стралковай дывізіі. Генерал Аляксееў абавязваўся перамясціць адну дывізію 5-й арміі да Новы Място для аказання пры першай неабходнасці падтрымкі 4-й арміі. Гэтая акалічнасць у сувязі з паслабленнем суперніка паміж Верхняй Віслай і Піліцай давала генералу Іванову магчымасць вывесці са складу 4-й арміі 1 корпус па сваім меркаванні з мэтай перакідання яго ў раён дзеянняў 3-й арміі. Адначасова вярхоўны галоўнакамандуючы запатрабаваў прыняцця самых энергічных мер да выдзялення ў рэзерв 3-й войскі не менш корпуса з яе левафланговага карпусоў, а таксама адукацыі па меркаванні галоўнакамандуючага фронтам за кошт войскаў 8-й арміі рэзерваў у інтарэсах выкарыстання іх на пагражальны напрамках. На нарадзе было выказана пажаданне прыцягнуць, наколькі то апынецца магчымым, у паласу 3-й арміі 33. Корпус 9-й арміі. Але генерал Іваноў пярэчыў, спасылаючыся на звесткі аб з’яўленні германскіх войскаў у Букавіны, якія, зрэшты, патрабавалі «самай строгай праверкі». Нарада прадаставіла Іванову права вырашыць пытанне аб найлепшым выкарыстанні ўказанага корпуса ў адпаведнасці з становішчам, якая магла быць ацэненая ім больш дэталёва. Ніякіх іншых палявых частак для падтрымкі 9-й арміі ў распараджэнні Стаўкі не мелася.

На Паўднёва-Заходнім фронце пачалася перагрупоўка войскаў. Красавік 25 (8 мая) былі атрыманы звесткі аб намеры буйных сіл праціўніка прарваць размяшчэнне 3-й арміі ударам на Санок. Позна ўвечары Радка-Дзмітрыеў аддаў загад аб падрыхтоўцы контрудару, каб сарваць задуму германцаў. Які знаходзіўся ў рэзерве 21-й корпус павінен быў засяродзіцца ў раёне Санок і быць гатовым перайсці ў рашучае наступленне ў заходнім напрамку на Риманув. Камандарм ўскладаў вялікія надзеі на гэты манеўр, як на адзіны сродак, якое, па яго разліках, магло б паправіць цяжкае становішча 3-й арміі. Іваноў ўхваліў здагадкі Радка-Дзмітрыева і прасіў толькі ого звярнуць увагу, каб атака корпуса была дружнай і войскі не ўводзіліся ў справу па частках.

-26 красавіка (8-9 траўня) 21-й корпус быў засяроджаны ў паказаным раёне. 27 Красавік (10 мая), разгарнуўшыся паміж 24-м і 12-м карпусамі, ён нанёс флангавы ўдар па групоўцы суперніка, наступленьні супраць цэнтральных карпусоў 3-й арміі. Удар аказаўся недастаткова моцным, каб паўплываць на ход аперацыі. Непрыяцель спыніў наступ рускіх, працягваючы адціскаць іх у цэнтры. У 16.00 27 КРАСАВІКА (10 мая) Радка-Дзмітрыеў аддаў загад: «З прычыны няўдалага манеўру 21-га корпуса і моцнага націску на цэнтр арміі адысці на ўсім фронце». Гэта пацягнула за сабой далейшы адыход суседніх 4-й і 8-й армій. 27 Красавік (10 мая) начальнік штаба Паўднёва-Заходняга фронту В.М. Драгаміраў дакладваў начальніку штаба вярхоўнага галоўнакамандуючага М.М. Янушкевічу: «Стратэгічнае становішча наша зусім безнадзейная».

Далейшы ход Горлицкой аперацыі развіваўся так. На працягу 27-30 красавіка (10-13 траўня) войскі Паўднёва-Заходняга фронту адышлі на р. Сан. 1 (14) -7 (20) мая абодва бакі вялі упартыя баі на гэтым рубяжы. З 8 (21) мая рускае камандаванне прыняло рашэнне аб адыходзе на ўсход. Супернік павольна рухаўся ўслед за рускімі. 10 (23) мая Італія абвясціла вайну Аўстра-Венгрыі. Гэта прымусіла германа-аўстрыйцаў прыпыніць наступ. 2 (15) чэрвеня яно аднавілася. 9 (22) чэрвеня непрыяцель заняў Львоў. Гэтая дата лічыцца канцом Горлицкой аперацыі.

Горлицкая аперацыя з новай сілай выявіла важнасць для поспеху баявых дзеянняў забеспячэння войскаў зброяй і боепрыпасамі, асабліва артылерыяй цяжкіх калібраў. Германскія войскі ўжылі ў велізарнай колькасці цяжкую артылерыю, што з’явілася адной з асноўных прычын іх поспеху.

Рускія войскі не мелі такой колькасці цяжкай артылерыі. Але самае галоўнае — яны былі слаба забяспечаны снарадамі і патронамі. З самага пачатку аперацыі гэтая акалічнасць вельмі адмоўна адбівалася на арганізацыі адпору праціўніку. Аднаго гераізму і мужнасці было недастаткова. Амаль кожнае баявое данясенне ўтрымлівала спасылку па недахоп боепрыпасаў і просьбу аб іх дастаўцы ў войскі.

(20) мая Іваноў дакладваў Янушкевічу, што застаецца ў яго распараджэнні запас лёгкіх снарадаў і ружэйных патронаў не пакрывае нават чвэрці некамплекту іх у войсках і палявых парках. Палова, а ў некаторых войсках і вялікая частка апошніх пустая. Ён адзначаў павелічэнне напору праціўніка, які паспеў падвезці цяжкую артылерыю і, мабыць, вялікая колькасць баявых прыпасаў. Становішча ўладна патрабавала папаўнення войскаў фронту боепрыпасамі.

Але Стаўка не магла аказаць колькі-небудзь істотнай дапамогі. Красавік 21 (4 траўня) генерал Конзеревский па загадзе начальніка штаба вярхоўнага галоўнакамандуючага прасіў Драгомирова далажыць Іванову, што ўсе магчымыя меры прымаюцца і ўсё вырабляемыя патроны (гарматныя і ружэйныя) неадкладна адпраўляюцца ў распараджэнне франтоў. Адначасова было ўказана на неабходнасць рэзка абмежаваць расход ружэйных патронаў. Галоўнакамандуючы фронтам у той жа дзень даў дырэктыву камандуючым войскамі: «Прашу берагчы вінтовачныя патроны з асаблівай дбайнасцю».

І ўсё ж асноўнай прычынай няўдачы рускіх у Горлицкой аперацыі варта лічыць не недахоп боепрыпасаў і перавагу суперніка ў сілах і сродках, тым больш мастацтва германскіх палкаводцаў. Галоўнымі былі памылкі ў кіраўніцтве войскамі з боку камандавання 3. Арміяй і галоўнакамандавання Паўднёва-Заходняга фронту. Размяшчаючы значнымі рэзервамі, яны не здолелі выкарыстаць іх. Контрудары свежых карпусоў, што перадаюцца ім Стаўкай, былі арганізаваныя дрэнна і не дасягнулі мэты.

Падчас Горлицкой аперацыі рускае камандаванне ўпершыню ў шырокіх маштабах праводзіла разбурэнне важных аб’ектаў на шляхах руху аўстра-германскіх войскаў, знішчэнне рознага маёмасці. 22 красавіка (5 мая) начальнік штаба вярхоўнага галоўнакамандуючага даў указанні на гэты конт начальнікам штабоў ўсіх армій Паўднёва-Заходняга фронту. Начальнік ваенных паведамленняў фронту генерал-маёр І. В. Павский падрабязна дакладваў В. М. Драгомирову, што на ўсіх напрамках интендантские грузы вывезены, масты знішчаныя, чыгуначнае палатно разбурана, станцыйныя будынкі спалены, паравозы і вагоны сагнаныя. Былі эвакуяваныя хворыя і параненыя. Маёмасць, якое нельга было вывезці, знішчалася на месцы. «Разбурэнне зроблена грунтоўна, — гаварылася ў адным з данясенняў Павского. — Масты захоўваліся да апошняй хвіліны і выбухалі пад агнём праціўніка «. Гэта запавольвала пасоўванне аўстра-германцаў.

Горлицкая аперацыя доўжылася 52 дні: з 19 красавіка (2 траўня) па 9 (22) чэрвеня 1915 г. Гэта была адна з найбольш буйных абарончых аперацый першай сусветнай вайны. Рускія вымушаныя былі пакінуць Галіцыю. Стратэгічнае становішча іх войскаў, якія дзейнічалі ў Польшчы, сур’ёзна пагоршылася. Але германа-аўстрыйцы не змаглі дамагчыся буйнога стратэгічнага выніку. Справа звялося фактычна не да прарыву рускага фронту, а да яго «прасочвання». Поспех праціўнік імкнуўся развіць на адным, цэнтральным кірунку. Манеўр сіламі і сродкамі падчас аперацыі адсутнічаў. Гэта дало магчымасць рускай камандаванню ажыццявіць глыбокі стратэгічны адыход. На флангах войскі адводзіліся не пад уплывам дзеянняў суперніка, а па стратэгічным меркаванняў. Наступ развівалася вельмі марудна. «Франтальныя адцясьненьне рускіх у Галіцыі, — пісаў Людендорф, — як бы яно ні было для іх адчувальна, не мела вырашальнага значэння для вайны … Да таго ж пры гэтых франтальных баях нашы страты з’яўляліся немалаважнымі «.

Агульным вынікам аперацыі было тое, што Горлицкий прарыў і наступнае за ім адступленне рускіх войскаў з Польшчы і Галіцыі не было катастрофай, хоць рускія войскі і страцілі стратэгічнае перавага, але мэта аўстра-германскага камандавання па атачэнню 3х армій не ўвянчалася поспехам, а хутчэй наадварот у некаторых месцах прарыву прывяла да цяжкіх абарончым баях аўстра-германскіх частак. Рускае камандаванне, знаходзячыся ў вельмі цяжкай сітуацыі, змагаючыся ў шмат раз з праўзыходным праціўнікам, ажыццявіла выразна спланаваны і планамерны адыход частак з уготовленного ім галіцыйскага і польскага «мяшка». Варожы прарыў хоць і быў ажыццёўлены, але ён не выканаў таго разбуральнага дзеяння, на якое разлічвалі Гіндэнбург і Людендорф. Рускі фронт толькі дысцыплінавана адышоў на раней нарыхтаваныя пазіцыі і ні колькі не пацярпеў, улічваючы амаль поўная адсутнасць артылерыйскіх снарадаў, патронаў і цяжкай баявой артылерыі. Дадзены тактычны промах пад Горліцай, непараўнальны з промахамі аўстра-венгерскага камандавання ў ходзе галіцыйскай бітвы ў верасні 1914 г. і ў 1916 г. у ходзе «Брусілоўскі прарыву. Горлицкий прарыў, і наступнае за ім «Вялікае» адступленне ў большай ступені ні пралік рускага камандавання, а следства палітычнага хаосу ў краіне, што і прывяло да «снараднаму голаду», а, такім чынам, і сарвала ўсе надзеі на пераможнае наступ вясной 1915 года.

3. Ваенныя дзеянні супраць Аўстра-Венгрыі ў 1916-1917 гг.

брусілоўскі прарыў руская армія

3.1 Брусілоўскі наступ

Да пачатку кампаніі 1916 абстаноўка складвалася не на карысць краін германскага блока. На працягу першых двух кампаній імі былі затрачаны вялікія намаганні, каб зламаць супраціў Антанты. Значна зблажыць свае матэрыяльныя і людскія рэсурсы, яны так і не змаглі дамагчыся гэтай мэты. Перспектыва працяглай барацьбы на два фронты працягвала займаць розумы стратэгаў дзяржаў Траістага саюза.

Краіны Антанты знаходзіліся ў больш выгадным становішчы, чым Цэнтральныя дзяржавы. Перыяд зацішша на Заходнім фронце ў 1915 г. Англія і Францыя выкарысталі для нарошчвання свайго ваенна-эканамічнага патэнцыялу. Было значна павялічана вытворчасць ўзбраення і боепрыпасаў. Вядомых поспехаў у разгортванні ваеннай прамысловасці дамаглася і Расія. Гэта дазволіла павысіць баявую моц арміі, палепшыць забеспячэнне яе зброяй і боепрыпасамі.

Пасля прыняцця Стаўкай плана аперацый у кампаніі 1916 франты прыступілі да падрыхтоўкі маючага адбыцца стратэгічнага наступлення. Найбольш актыўна яна вялася на Паўднёва-Заходнім фронце. Праведзеныя тут мерапрыемствы асабліва павучальныя. На іх аналізе і будзе засяроджана ўвага.

Напярэдадні вайны найлепшай формай манеўру лічыўся абыход аднаго або абодвух флангаў праціўніка з мэтай яго наступнага асяроддзя. Франтальны ўдар адпрэчваў, бо з прычыны узрослай сілы агню абаранялых боку ён суправаджаўся велізарнымі стратамі надыходзілі войскаў, а часцяком рабіўся зусім немагчымым. Практыка вайны перакуліла гэтую тэорыю. Адукацыя суцэльных пазіцыйных франтоў ад мора да мора выключыла магчымасць рашэння перамогі на флангах абараняцца. Прыходзілася прарываць яго моцна ўмацаваныя пазіцыі шляхам нанясення франтальных удараў. Для гэтага засяроджваў буйныя сілы і сродкі на абраных участках і пасля магутнай артылерыйскай падрыхтоўкі пераходзілі ў наступ.

Іншую аператыўную ідэю высунуў Брусілаў. Яна, паводле яго слоў, значна адрознівалася ад таго парадку, які па прыкладзе немцаў «лічыўся да гэтага моманту вайны выключна прыдатным для прарыву фронту суперніка ў пазіцыйнай вайне». Палкаводзец бачыў недахопы названага спосабу дзеянняў, добра разумеў, што падрыхтоўку такой аперацыі пры наяўнасці паветранай выведкі нельга схаваць. Супернік заўсёды меў магчымасць беспамылкова вызначыць вызначаны ўчастак прарыву, сабраць да прызначанага месца сваю артылерыю і свае рэзервы і прыняць усе меры да таго, каб адлюстраваць ўдар. Улічваючы гэтыя абставіны, Брусілаў загадаў у кожнай арміі і некаторых карпусах выбраць па адным участку прарыву і неадкладна прыступіць на іх да земляных працаў па збліжэнні з супернікам. Падрыхтоўка атакі павінна была пачацца адразу ў 20-30 месцах. Непрыяцель пазбаўляўся магчымасці вызначыць кірунак галоўнага ўдару.

Прыняты метад прарыву пазіцыйнага фронту пры ўсіх сваіх вартасцях пакутаваў і вельмі істотным недахопам. Ён складаўся ў тым, што на кірунку галоўнага ўдару не ўяўлялася магчымым засяродзіць такую колькасць сіл і сродкаў, якое можна было б туды накіраваць, калі б прарыў ажыццяўляўся толькі на адным участку. Брусілаў добра разумеў гэта. «Кожны вобраз дзеянняў, — пісаў ён, — мае сваю адваротны бок, і я лічыў, што трэба абраць той план дзеянняў, які найбольш выгадны для дадзенага выпадку, а не пераймаць слепа немцам». Брусілаў тлумачыў, што да пытання аб выбары напрамкі галоўнага ўдару трэба падыходзіць творча, улічваючы змена становішча. «… Лёгка можа стацца, — казаў ён, — што на месцы галоўнага ўдару мы можам атрымаць невялікі поспех ці зусім яго не мець, але так як непрыяцель атакуецца намі ў многіх месцах, то вялікі поспех можа апынуцца там, дзе мы ў цяперашні час яго не чакаем «. У такім выпадку лічылася неабходным накіраваць свае рэзервы туды, дзе трэба будзе развіць найбольшы поспех.

Сваё рашэнне на правядзенне франтавой наступальнай аперацыі А.А. Брусілаў пісьмова выклаў у указаннях, якія былі пасланыя камандуючым войскамі 5 (18) красавіка. Больш разгорнута яно фармулявалася ў дырэктыве № 1048 ад 7 (20) красавіка 1916 года Дырэктывай прадугледжваўся пераход армій Паўднёва-Заходняга фронту ў энергічнае наступ з задачай аказаць садзейнічанне войскам Заходняга фронту. Бліжэйшай мэтай дзеянняў ставілася разгром жывой сілы праціўніка і авалоданне занятыя ім пазіцыямі. Атака павінна была вырабляцца ўсім фронтам у міжрэчча Стыр і Дубца, прычым нанясенне галоўнага ўдару ўскладалася на 8-ю армію як бліжэйшую да Заходняга фронту. Астатнія арміі павінны былі атакаваць які знаходзіўся перад імі суперніка, наносячы ўдары на напрамках, абраных камандуючым войскамі. Усю падрыхтоўку аперацыі весці ўтойліва і скончыць да 28 КРАСАВІКА (11 мая).

Падаўшы камандуючым войскамі шырокую ініцыятыву ў выпрацоўцы рашэнняў, А.А. Брусілаў разам з тым даў ім канкрэтныя ўказанні, якімі трэба было кіравацца пры складанні планаў вайсковых аперацый. «Атака павінна быць праведзена па строга абдуманага і разлічанаму плане, — пісаў ён, — прычым вызначаны план распрацоўваць ў дэталях не ў кабінеце па карце, а на месцы паказам, сумесна з выканаўцамі атакі ад пяхоты і артылерыі».

А.А. Брусілаў асабліва падкрэсліваў думка пра тое, каб плануемае наступ вялося па магчымасці на ўсім фронце арміі. Гэта азначала, што ў кожным корпусе належала намеціць, падрыхтаваць і арганізаваць напад пэўнага ўчастка варожым умацаванай пазіцыі. «Толькі настойлівая атака усімі сіламі, на як мага больш шырокім фронце, — пісаў Брусілаў, — здольная сапраўды скаваць праціўніка, не даць яму магчымасці перакідаць свае рэзервы».

У кожным плане трэба было паказаць, каму і што менавіта атакаваць і якія для гэтага прызначаліся сілы. Услед за тым трэба было паставіць задачы пяхоце і артылерыі, вызначыць патрэбнае колькасць гармат і снарадаў, усталяваць паслядоўнасць выканання артылерыйскай падрыхтоўкі, удакладніць падпарадкаванасць артылерыйскіх груп і кіраўніцтва кіраваннем агнём, старанна арганізаваць назіранне і моцную сувязь. «Задачы як пяхоце, так і артылерыі, — патрабаваў Брусілаў, — паказваць дакладна і пэўна, не дапушчаючы агульных выразаў, як-то:» абстраляць вышыню 362 «,» перанесці агонь на суседнія ўчасткі «і г. д.».

Пяхота павінна была весці атаку хвалямі ланцугоў. Такіх хваль для галоўнай атакі патрабавалася ўтварыць не менш трох-чатырох, маючы за імі рэзервы. Сама карціна наступу малявалася Брусилову так. Атакуючыя хвалі ідуць адна за іншы на дыстанцыях у 150-200 крокаў, прычым другая хваля служыць для папаўнення страт першай хвалі, трэцяя хваля падпірае пярэднія дзве і з’яўляецца іх бліжэйшай падтрымкай, а чацвёртая складае рэзерв камандзіраў перадавых палкоў. Рэзервы начальнікаў і камандзіраў карпусоў прасоўваюцца за перадпакоямі чатырма хвалямі і знаходзяцца заўсёды ў гатоўнасці працягнуць атаку, падтрымаць перадавыя часткі, замацаваць захопленае прастору і ў выпадку патрэбы процідзейнічаць непрыяцельскіх контратакам ў фланг. Ўварваліся ў першую лінію варожых умацаванняў перадавая пяхотная хваля не павінна на ёй спыняцца, а ўсяляк спяшацца захапіць другую лінію акопаў, дзе і замацавацца. «Трэба мець на ўвазе, — пісаў Брусілаў, — што наш супернік нармальна засноўвае ўсю сілу сваёй абароны на другой лініі акопаў, і затрымка на першай лініі падвяргае войскі засяроджаны, агню праціўніка. Замацаванне ж на першай лініі і прыстасаванне да абароны павінна быць ўскладзена на рэзервы «. Калі апынецца немагчымым ўзяць запар на плячах суперніка ўсю паласу ўмацаванняў, то далейшае пераслед праціўніка і атаку наступнай, трэцяй, лініі трэба было ўскладаць на трэцюю і чацвёртую хвалі пяхоты і адначасова набліжаць больш глыбокія рэзервы для падтрымкі і працягу атакі. «Асаблівая ўвага, — паказваў Брусілаў, — звяртаць на замацаванне флангаў, на засяроджванне да іх кулямётаў для процідзеяння контрудару суперніка з флангаў. Наогул, як правіла, неабходна імкнуцца захапіць на плячах суперніка ўсю першую паласу ўмацаванняў, якая звычайна складаецца з 2-3-4 ліній «.

Вялікая ўвага звярталася на неабходнасць узаемадзеяння пяхоты з артылерыяй. У гэтых мэтах агульнае кіраванне артылерыйскім агнём на тым ці іншым участку прапаноўвалася арганізаваць пры начальніку, што кіраваў пяхотнай атакай ў сферы непасрэднага і асабістага назірання за полем бою. Калі працягу фронту атакі не дапускала агульнага асабістага назірання за боем, то неабходна было ўтварыць артылерыйскія групы, па складзе і сіле адпаведныя задачам пяхоты на дадзеным участку. Каб атакуючыя і ўварваліся на непрыяцельскую пазіцыю перадавыя пяхотныя падраздзяленні мелі пастаянную артылерыйскую падтрымку, частка лёгкіх батарэй належала своечасова падпарадкаваць камандзірам пяхотных палкоў першай лініі і размясціць іх не далей 2 км ад пазіцыі праціўніка. Назіральнікі ад гэтых батарэй павінны былі знаходзіцца пры камандзіра батальёнаў перадавых ліній, а агульны кіраўнік іх агнём — пры камандзіры палка першай лініі.

Пры пастаноўцы задач артылерыі Брусілаў патрабаваў зыходзіць з неабходнасці выключэння бязмэтна агню. Ён звяртаў ўзмоцненае увагу на моцную бесперапынную сувязь і ўзаемадзеянне пяхоты з артылерыяй і на мэтазгодны з становішчам агонь. Непатрэбным агонь, у асаблівасці начны, безумоўна забараняў. «Трэба памятаць, што бязьмежнага колькасці агнястрэльных харчоў у нас няма, і, акрамя таго, трэба пазбягаць празмернага зношвання гармат. Справа не ў ураганным агні, а ў правільным і па-майстэрску кіраванні артылерыяй і пазнакай яе стральбе па дакладна і дакладна вызначаным задачам «. Брусілаў патрабаваў, каб паміж першым актам атакі і далейшым развіццём прарыву не было вялікага прамежку, на працягу якога супернік мог бы паспець арганізаваць абарону па новых рубяжах. «З прычыны гэтага неабходна, — паказваў ён, — каб цяжкая і мортирная артылерыя, як толькі пачнецца штурм першай і другой ліній, прыступіла да артылерыйскай атацы далейшых абарончых ліній суперніка і раёнаў магчымага засяроджвання яго рэзерваў».

На досвітку 22 мая (4 чэрвеня) магутная артылерыйская кананада абвясьціла пачатак наступу Паўднёва-Заходняга фронту. Агонь рускай артылерыі быў выключна эфектыўным. Гэта з’явілася вынікам стараннай падрыхтоўкі аперацыі. У драцяных загародах суперніка былі зробленыя праходы, а акопы першай і часткова 2. Ліній апынуліся разбуранымі. Найбольшы поспех быў дасягнуты на кірунку дзеянняў 8-й арміі. Корпуса яе ўдарнай групоўкі да зыходу 23 мая (5 чэрвеня) прарвалі першую паласу абароны праціўніка. На працягу наступных двух дзён яны вялі пераслед. 25 мая (7 чэрвеня) 15-я дывізія 8-га корпуса захапіла Луцк. Характарызуючы становішча таго часу, генерал-кватэрмайстараў 8-й арміі генерал-маёр М. М. Стогаў пісаў: «… Разгром аўстрыйцаў на ковельском і Уладзіміры-Валынскім напрамках выявіўся ва ўсёй сваёй паўнаце. Масавыя паказанні палонных малююць безнадзейную карціну аўстрыйскага адступлення: натоўп бяззбройных аўстрыйцаў розных частак бегла ў паніцы праз Луцк, кідаючы ўсё на сваім шляху. Многія палонныя паказвалі, што ім загадана было для палягчэння адступлення кідаць усё, акрамя зброі, але фактычна яны нярэдка кідалі менавіта зброю раней за ўсё іншае … Дэмаралізацыя захапіла і афіцэрскі склад разгромленых аўстрыйскіх палкоў: многія палонныя запэўнівалі, што афіцэры ці ледзь не першымі сыходзілі ў тыл, кідаючы салдат на апеку унтэр-афіцэраў. Звычайная пры адыходзе карціна недаядання і стомы войскаў разгарнулася ва ўсю шырыню «.

Калі на кірунку дзеянняў ўдарнай групоўкі 8-й арміі справа ішло добра, то становішча на яе правым крыле выклікала трывогу. Тут часткі 46-га армейскага і 4-га кавалерыйскага карпусоў не змаглі выканаць сваіх задач. Нягледзячы на катэгарычныя патрабаванні Брусилова, звернутыя да камандуючаму арміяй і асабіста да камандзіра 4-га кавалерыйскага корпуса генерал-лейтэнанту Я. Ф. Гилленшмидту, новыя спробы прарваць абарону праціўніка таксама не мелі поспеху.

У паласе наступлення 11-й арміі атака 6-га корпуса, якія наносілі галоўны ўдар, была адлюстравана непрыяцелем. Затое злучэнням 17-га корпуса нечакана атрымалася ў раёне Сананова прарваць пазіцыі аўстрыйцаў, захапіць тры лініі акопаў, паланіць некалькі дзясяткаў афіцэраў і больш за 2 тыс. радавых. На гэты ўчастак была перакінутая Заамурская кавалерыйская дывізія — рэзерв камандуючага арміяй. Аднак з 24 мая (6 чэрвеня) праціўнік, падцягнуўшы сюды рэзервы, пачаў контратакі.

На кірунку галоўнага ўдару 7-й арміі 2-й корпус сумесна з Туркестанскай дывізіяй ў першы ж дзень заняў 2-тры лініі акопаў праціўніка, а 25 мая (7 чэрвеня) на плячах непрыяцеля уварваўся ў Язловец. З раніцы 26 мая (8 чэрвеня) ў прарыў быў уведзены вайсковы рэзерв — 2-й кавалерыйскі корпус. Аўстрыйскія войскі, страціўшы шмат забітымі і палоннымі, у беспарадку адступілі за раку Стрыпу. Гэтак жа добра ішла справа па левым крыле фронту, дзе войскі 9-й арміі ў першы ж дзень занялі ўсю перадавую умацаваную паласу суперніка. Развіваючы дасягнуты поспех, яны хутка прасоўваліся на захад.

Такім чынам, на працягу першых трох дзён наступу войскі Паўднёва-Заходняга фронту дамагліся буйнога поспеху. Асабліва значным ён быў у паласе 8-й арміі. Хоць яе левафланговага корпуса (46-й і 4-й кавалерыйскі) не выканалі сваіх задач, затое на кірунку галоўнага ўдару варожыя пазіцыі апынуліся прарвацца на фронце 70-80 км і ў глыбіню на 25-35 км. Супернік панёс вялікія страты.

мая (8 чэрвеня) Брусілаў аддаў дырэктыву, згодна з якой 8-я армія павінна была, трывала зацвердзіўшыся на мяжы ракі Стыр, развіваць наступ па флангах ўдарнай групоўкі. Усёй кавалерыі належала прарвацца ў тыл праціўніка. 11-я, 7-я і 9-я арміі абавязаны былі працягваць выкананне ранейшых задач.

Брусілаў меркаваў 28 мая (10 чэрвеня) з падыходам 5-га Сібірскага корпуса пачаць наступ на мяжу Ковель, Уладзімір-Валынскі, Сокалам. Пакуль жа трэба было пашыраць прарыў у бок флангаў, галоўным чынам па паўднёва-захад, каб аблегчыць становішча 11-й арміі, супраць якой непрыяцель засяродзіў буйныя сілы.

А. А. Брусілаў патрабаваў ад войскаў не зніжаць тэмпаў наступу. На просьбу камандуючага 8-й арміяй Каледзін прыпыніць наступ да 29 або 30 мая Клембовский 27 мая (9 чэрвеня) тэлеграфаваў: «Для дзеянняў 29 мая атрымаеце новую дырэктыву. Главкоюз не лічыць магчымым адкладаць далейшае наступленне, каб не даць суперніку апамятацца і ўзвесці новыя ўмацавання … Акрамя таго, у войсках нашых велізарны парыў, які можа астыць ад прыпынення наступу. Напруга усіх сіл акупіцца дасягненнем далейшых буйных поспехаў з меншымі стратамі «.

Становішча настойліва патрабавала пераносу напрамкі галоўнага ўдару з Заходняга фронту на Паўднёва-Заходні, але Стаўка не зрабіла гэтага. 27 мая (9 чэрвеня) за подпісам Аляксеева была аддадзена дырэктыва, якая ставіла Паўднёва-Заходняй фронту задачу, працягваючы скоўваць суперніка на Стрыке дэманстратыўным баямі, усе намаганні засяродзіць на сваім правым флангу, завяршыць паразу левага крыла аўстрыйцаў, адрэзаць іх войска ад Сана і шляхоў паведамленні на захад. З гэтай мэтай трэба было правафланговым злучэння фронту вылучыць першапачаткова на поўнач ад Луцка і, прыкрыўшыся моцным конным атрадам з паўночнага захаду, развіваць далейшы удар у агульным кірунку Луцк, Рава-Руская. Заходняму фронту дазвалялася адкласці пачатак галоўнага ўдару да 4 (17) чэрвеня, але на яго ўскладалася абавязак забяспечыць справа вышэйпаказаны манеўр Паўднёва-Заходняга фронту шляхам нанясення дапаможнага ўдару 31-м корпусам 3-й арміі, які абараняўся на левым флангу Заходняга фронту. Задачай корпуса ставілася авалоданне Пінскім і назапашванне сіл для развіцця далейшага ўдару на Кобрын, Брэст. На думку Аляксеева, поспех 31-га корпуса павінен быў не толькі найлепшым чынам забяспечыць наступ Паўднёва-Заходняга фронту, але і палегчыць развіццё галоўнага ўдару Заходняга фронту. Атака гэтага корпуса вызначалася 31 траўня. Паўночным фронце было загадана падрыхтаваць яшчэ корпус для адпраўкі на Паўднёва-Заходні фронт. Мелася на ўвазе, што такое паслабленне сіл фронту не небяспечна, паколькі развіццё поспеху ў кірунку Равы-Рускай, а таксама на Пінск, Кобрын не дало б магчымасці праціўніку ўзмацняць сябе перад Паўночным фронтам. Аднак у выпадку неабходнасці на гэты фронт магла быць зрушыць частка войскаў гвардыі.

Рашэнне Стаўкі сустрэла вялікія пярэчанні з боку генерала Брусилова. 28 мая (10 чэрвеня) ён накіраваў Аляксееву тэлеграму, дзе пісаў, што вылучаць наперад правы фланг 8-й арміі рызыкоўна, так як адбудзецца разрыў паміж Заходнім і Паўднёва-Заходнім франтамі, і праціўнік можа скарыстацца гэтым для дзеянняў у тыл рускім войскам. Калі ж толькі крыху вылучыць правафланговым злучэння, то і ў гэтым выпадку, на яго думку, наступ 8-й арміі на Раву-Рускую непазбежна пацягне за сабой значную расцяжку яе, і яна не будзе дастаткова ўстойлівай для процідзеяння ўдару суперніка ў свой фланг. Што такі ўдар верагодны, працягваў далей Брусілаў, даказвалася распачатай перакідкай нямецкіх злучэнняў на дапамогу аўстрыйцам. Нельга было разлічваць на спыненне такога падвозу і ў далейшым.

Які ж выхад з якое стварылася становішча прапаноўваў Брусілаў? На гэты конт у яго тэлеграме гаварылася: «Усведамляючы, што кожны страчаны момант дае суперніку магчымасць акрыяць і ўмацавацца на новых пазіцыях, я, тым не менш, на падставе вышэйпададзеных меркаванняў лічыў бы да 31 траўня, т. е. да пераходу ў наступ 3 -й арміі, войскам 8-й арміі працягваць развіваць свой поспех правым флангам на Кашовку і левым флангам у напрамку на Демидовку, каб аблегчыць становішча 11-й арміі, прымусіўшы суперніка ачысціць Дубненскай Сады, у цэнтры ж наперадзе Луцка заставацца на месцы, выслаўшы наперад конныя масы. 9-ы, 7-й і 11-й войскам працягваць выкананне раней пастаўленых задач «. Такім чынам, Брусілаў адстойваў сваё рашэнне ад 26 траўня, па якім яго войскі вялі наступальныя дзеянні. Адносна далейшых планаў ён пісаў: «4 чэрвеня адначасова з пераходам у наступ Заходняга фронту і з прыбыццём 23. Корпуса ў склад даручанага мне фронту прыступіць да развіцця рашучых актыўных дзеянняў у напрамку на Раву-Рускую ўсёй 8-й арміяй».

Стаўка пагадзілася з прапановай Брусилова. Аляксееў паведамляў яму, што дырэктыва ад 27 мая давала толькі агульную ідэю маючых адбыцца дзеянняў, пачатак выканання якіх, натуральна, патрабавала рашэння шэрагу прамежкавых задач і ўзгаднення іх па часе з аперацыяй Заходняга фронту. Такім чынам, яна ніяк не парушала, на яго думку, бліжэйшых здагадак Брусилова аб развіцці прыватных удараў на Кашовку і Демидовку. Ён пісаў: «Агульная аперацыйнае кірунак Луцк, Рава-Руская пры ажыццяўленні запатрабуе папярэдняга заняткі лініі Ковель, Уладзімір-Валынскі. Затрымка ў некалькі дзён у развіцці вашай аперацыі не акажа неспрыяльнага ўплыву ў агульным падчас нашай вялікай аперацыі «ад войскаў выканання раней аддадзеных указанняў. Наступ Паўднёва-Заходняга фронту працягвалася. На правым флангу 8-й арміі атакі 46-га армейскага і 4-га кавалерыйскага карпусоў, прынятыя 26, 27 і 28 траўня, зноў не ўвянчаліся поспехам. Было вырашана далейшыя спробы прарваць умацаваную паласу суперніка па гэтым кірунку спыніць. У цэнтры адзначалася некаторы прасоўванне рускіх войскаў. Найбольшыя вынікі былі дасягнуты на левым флангу, дзе дзейнічаў 32-й корпус. Ударам на паўднёва-захад ён прарваў абарону праціўніка. Непрыяцель пачаў адыход. Паміж 4-й і 1-й аўстрыйскімі войскамі ўтварыўся разрыў да 35-40 км.

Левы фланг 1-й арміі Пухкалло ў складзе 46-й ландверной і частак 25-й пяхотнай дывізіі трывала стаяў фронтам на паўночны ўсход, прыкрываючыся Иквой. Усе павялічваецца разрыў паміж флангам 4-й і 1-й армій забяспечваўся 7-й пяхотнай дывізіяй, якая панесла буйныя страты ў папярэдніх баях і адыходзіла на Стаянаў. Зусім нечакана для праціўніка рускія прыгожым і хуткім манеўрам, адкінуўшы 7-ю дывізію, абышлі левы фланг 46-й дывізіі, і аўстрыйцам не заставалася нічога іншага, як хутка адыходзіць на паўднёва-захад. «Паспешнае, амаль панічнае адступленне па бездарожных Дубненскай Садам, — сказана ў аператыўнай зводцы 8-й арміі, — прымусіла аўстрыйцаў кінуць усё, што затрымлівала іх адыход. Палонныя ўсіх частак паказвалі, што разгубленасць камандавання не паддаецца ніякаму апісанню, многія часткі прама беглі … «Прарыў на левым флангу 8-й арміі палегчыў становішча Сапановской групоўкі 11-й арміі (17-ы корпус і Заамурская конная дывізія). Яна атрымала магчымасць адлюстраваць контратакі праўзыходных сіл аўстрыйцаў.

У паласе 7-й арміі часткі 2-га корпуса прарвалі 2. Абарончую паласу суперніка, авалодалі горадам Бучач і вялі энергічнае пераслед якія адыходзяць аўстра-венгерскіх войскаў. 9-я армія з 25 па 28 траўня замацоўвалася на дасягнутым рубяжы і адлюстроўвала контратакі непрыяцеля. 28 мая яна аднавіла наступ і нанесла повое буйное паражэнне 7-й аўстрыйскай арміі Пфлянцер-Балтина. Захапіўшы вялікую колькасць палонных і рознага ваеннага маёмасці, войскі Лечицкого адкінулі ворага за р. Прут.

Такім чынам, да канца мая войскі Паўднёва-Заходняга фронту дамагліся новых значных поспехаў. У бой быў уведзены 5-й Сібірскі корпус, перакінуты з Паўночнага фронту. Падышоў і 23. Армейскі корпус. 31 мая (13 чэрвеня) Брусілаў аддаў дырэктыву, згодна з якой арміі фронту павінны былі 1 (14) чэрвеня працягваць наступ з мэтай скончыць паразу супрацьстаяць аўстра-германскіх войскаў. Галоўная роля ў ім, як і раней, адводзілася 8-й арміі. Ёй ставілася задача выйсці на рубеж Ковель, Уладзімір-Валынскі, Парыцкі, Милятин. Гэта павінна было стварыць умовы для наступнага наступу ў кірунку Равы-Рускай. Яшчэ 29 мая (11 чэрвеня) Клембовский паказаў Каледзін: «Далейшае агульны кірунак нашага наступу будзе на Рава-Руская».

Намечанае Брусиловым наступ павінна было азначаць пачатак ажыццяўлення задачы, прадугледжанай дырэктывай Стаўкі ад 27 мая (9 чэрвеня). Яго поспех шмат у чым залежаў не толькі ад дзеянняў войскаў гэтага фронту, але і ад таго, наколькі своечасовай і рэальнай будзе дапамогу ім з боку Заходняга фронту. Гэта добра разумелі ў Стаўцы. 29 мая (11 чэрвеня) Аляксееў тэлеграмай паведамляў Брусилову, Эвэрт і Курапаткіна аб тым, што для больш трывалага забеспячэння аперацыі Паўднёва-Заходняга фронту справа і больш надзейнага нанясення ўдару суперніку ў раёне Пінска вырашана неадкладна перакінуць у гэты раён з складу Паўночнага фронту 1 дывізіён цяжкай артылерыі і адзін армейскі корпус. «Аперацыю ў Пінска пачаць — гаварылася ў тэлеграме, — не чакаючы падвозу корпуса, толькі па прыбыцці 27-й дывізіі, што выклікаецца становішчам спраў на Паўднёва-Заходнім фронце». Брусілаў лічыў вельмі важнай падтрымку, якую павінен быў аказаць яго войскам Заходні фронт. Прадбачачы магчымае парушэнне Эвэрт ўстаноўленага тэрміну пачатку агульнага наступу, ён 30 мая (12 чэрвеня) накіраваў тэлеграму непасрэдна камандуючы 3-й арміяй генералу ад інфантэрыі Л. П. Лёшу: «Звяртаюся да вас з цалкам прыватнай асабістай просьбай у якасці вашага старога баявога калегі: дапамогу вашай арміі вельмі энергічным надыходам, асабліва 31-га корпуса, па абстаноўцы надзвычай неабходная, каб прасунуць правы фланг 8-й арміі наперад. Пераканаўча, сардэчна прашу хутчэй і мацней выканаць гэтую задачу «.

Аднак і на гэты раз ўзгодненыя дзеянні Паўднёва-Заходняга і Заходняга франтоў былі сарваныя па віне Эвэрт. Спасылаючыся на магчымасць дажджлівага надвор’я ў бліжэйшыя два дні і няскончанай засяроджвання 27-й дывізіі з цяжкай батарэяй, ён загадаў камандуючы 3-й арміяй адтэрмінаваць наступ на пінскім кірунку да 4 (17) чэрвеня. Телеграфируя 1 (14) чэрвеня аб прынятым рашэнні Аляксееву, Эвэрт паказваў, што наогул быццам бы знікла «вастрыня неабходнасці неадкладнага наступу войскаў Паўднёва-Заходняга фронту». Аляксееў пагадзіўся з адтэрміноўкай атакі на Заходнім фронце.

Толькі ў пачатку чэрвеня Стаўка пераканалася ў неабходнасці выкарыстаць спрыяльную абстаноўку, створаную поспехамі Паўднёва-Заходняга фронту. 3 (16) чэрвеня яна аддала новую дырэктыву. Наступ на віленскім направлеиии, якое павінна было адбыцца 4 (17) чэрвеня, адмянялася. Замест гэтага Заходняму фронту ставілася задача не пазней, чым праз 12-16 дзён, пачынаючы з вечара 3 (16) чэрвеня, галоўны ўдар нанесці з раёна Баранавічы на ўчастку Наваградак, Слонім з мэтай выхаду на мяжу Ліда, Гродна. Адначасова часткай войскаў фронт павінен быў не пазней 6 (19) чэрвеня пачаць атаку для авалодання Пінскім раёнам і развіцця далейшага наступу на Кобрын, Пружаны. Паўночным фронце было загадана паляпшаць свае пазіцыі і прыцягваць да сябе падмацавання суперніка.

Бліжэйшай задачай Паўднёва-Заходняга фронту з’яўлялася нанясенне ўдару на Ковель. У той жа час фронту было загадана забяспечыць ад нападаў праціўніка войскі свайго левага крыла і падрыхтоўваць далейшую аперацыю для авалодання ліній рэк Сана і Днястра. У гэтай новай аперацыі галоўны ўдар павінен быў наносіцца таксама правым крылом, каб па магчымасці адрэзаць суперніка ад Сана і раз’яднаць германскую і аўстрыйскую арміі. Дырэктывай прадугледжвалася неадкладная перавозка двух вайсковых карпусоў і двух цяжкіх артылерыйскіх дывізіёнаў з Паўночнага і Заходняга франтоў на ковельское кірунак.

Азнаёміўшыся з дырэктывай, Брусілаў у размове з Аляксеевым па прамым провадзе 4 (17) чэрвеня, а затым у лісце ад 5 (18) чэрвеня выклаў свой погляд на становішча. Ён паведамляў, што адмова Эвэрт атакаваць праціўніка 4 (17) чэрвеня паставіў Паўднёва-Заходні фронт у надзвычай небяспечнае становішча, бо ў раёне Ковеля засяроджвалася буйная варожая групоўка, а з боку Уладзімір-Валынскага ўжо дзейнічала іншая групоўка непрыяцельскіх войскаў. На думку Брусилова, процідзейнічаць націску гэтых сіл яму будзе цяжка, бо сілы недастатковыя, а абяцаныя 2 корпуса прыбудуць занадта позна. Акрамя таго, як пісаў ён, адтэрміноўка наступу Заходняга фронту падрывала маральны стан яго войскаў. Сталі пагаворваць пра здраду. Гэта магло адмоўна адбіцца на настроях у тыле, дзе, як выказаўся Брусілаў, «таксама пачнуць паказваць на здраду».

А.А. Брусілаў выказваў трывогу з нагоды цяжкага становішча са снарадамі. Ён адзначаў, што агнястрэльныя харчы, падрыхтаваныя для наступу, за два тыдні баёў выдаткаваны, і ў фронце, акрамя лёгкіх снарадаў, нічога не засталося. Таму ў яго лісце ўтрымоўвалася настойлівая просьба ў сувязі з пачаткам цяжкай барацьбы з падышоў рэзервамі суперніка даслаць боепрыпасы з Паўночнага і збольшага Заходняга фронту. «Ва ўсякім выпадку, — пісаў ён, — было бы жорстка застацца без ружэйных патронаў, і гэта пагражала б ужо катастрофай. Пакуль харчы ў багацці, ёсць ўсё ж такі надзея, што адаб’ем, а тады аб такой надзеі і марыць нельга будзе «.

Аб сваіх настроях ў той перыяд Брусілаў пісаў так: «Я не пра сябе клапачуся, нічога не шукаю і для сябе ніколі нічога не прасіў і не прашу, але мне гаротна, што такімі разрозненымі намаганнямі кампраметуе выйгрыш вайны, што вельмі багата наступствамі, і шкада воінаў, якія з такім самаадданай б’юцца, ды і шкада, проста акадэмічна, магчымасці пройгрышу аперацыі, якая была, як мне здаецца, добра прадумана, падрыхтавана і выканана і не закончыўшы па віне Заходняга фронту ні за што, ні пра што «.

Турбота Брусилова было цалкам абгрунтаваным, бо становішча на Паўднёва-Заходнім фронце сапраўды складалася неспрыяльна для рускіх. Аўстра-германскае камандаванне спачатку не надавала асаблівага значэння наступу гэтага фронту, лічачы яго дэманстратыўным і мяркуючы, што да сур’ёзных наступстваў яно не прывядзе. Аднак прарыў рускіх у раёне Луцка прымусіў змяніць гэта меркаванне. Асаблівую трывогу выклікала небяспека страты Ковеля — буйнога вузла жалезных дарог. Выхад войскаў Брусилова ў гэты раён адбіўся бы на ўстойлівасці за ўсё германскага фронту на поўнач ад Прыпяці. Аўтары працы Рейхсархива параўноўвалі Брусілоўскі наступ з зіхаценнем маланкі. «Тое, што, але ладу думак генерала Фалькенгайна, лічылася амаль немагчымым, адбылося з нечаканасцю і відавочнасцю спусташальнага з’явы прыроды. Рускае войска явило гэтак развительное доказ якая жыве ў ім наступальнай моцы, што раптоўна і непасрэдна ўсе цяжкія, здавалася б, даўно ўжо пераадоленыя небяспекі вайны на некалькіх франтах ўсплылі ва ўсёй іх ранейшай сіле і вастрыні «.

мая (8 чэрвеня) ў Берліне адбылася нарада начальнікаў генеральных штабоў Цэнтральных дзяржаў. На ім было вырашана тэрмінова засяродзіць ў Ковеля ўдарную групоўку пад агульным камандаваннем генерала Линзингена з задачай вырваць ініцыятыву дзеянняў у рускіх. У названы раён перакідваліся з Заходняга фронту 10-й вайсковы корпус у складзе 19-й і 20-й пяхотных дывізій, з італьянскага фронту — 29-я і 61-я пяхотныя дывізіі, а таксама злучэння з розных напрамкаў ўсходнееўрапейскага тэатра. «Ковельская дзірка, — пісаў генэрал-кватэрмайстараў 8-й арміі М. М. Стогаў, — стала паступова запаўняцца свежымі германскімі войскамі, сабранымі ледзь не побатальонно з розных месцаў рускага фронту».

(16) чэрвеня аўстра-германцы нанеслі контрудар. Яны мелі намер шляхам канцэнтрычнага наступу ў агульным кірунку на Луцк ліквідаваць поспех рускіх і адкінуць іх у зыходнае становішча. Войскі 8-й арміі і частка сіл правага флангу 11-й арміі вымушаны былі адлюстроўваць атакі ворага. Контрудар не атрымаў развіцця. Упартай супрацівам рускія сарвалі задума варожага камандавання.

У той час як на правым крыле фронту рускія войскі адлюстроўвалі контрудар аўстра-венграў, левафланговага 9-я армія паспяхова развівала наступ. Яе войскі 4 (17) чэрвеня фарсіравалі Прут, а 5 (18) чэрвеня авалодалі Черновицами. Пераследуючы адступаецца праціўніка, яны 6 (19) чэрвеня выйшлі на раку Серет.

Да 12 (25) чэрвеня на Паўднёва-Заходнім фронце наступіла некаторае зацішша. Толькі на асобных яго ўчастках вяліся баявыя дзеянні мясцовага значэння. Камандаванне на аснове дырэктывы Стаўкі ад 3 (16) чэрвеня прыступіла да падрыхтоўкі новага агульнага наступу. У тэлеграме начальніка штаба фронту В. Н. Клембовского камандуючым войскам ад 12 (25) чэрвеня гаварылася: «… Гэты перапынак у наступе належыць выкарыстоўваць для папаўнення частак людзьмі, назапашвання агнястрэльных харчоў, перегруппировок і для падрыхтоўкі нападу. Гэтую падрыхтоўку належыць весці на тых жа падставах, як падрыхтоўвалася наступ 22 мая, у дакладнасці выконваючы ўказанні, дадзеныя камандаваннем «; ў прадпiсаннi красавіка 5 … Хоць супернік засмучаны і пазіцыі яго слабей ўжо узятых намі, аднак дбайнасць і прадуманасць падрыхтоўкі нападу настойліва неабходныя для поспеху і змяншэння ахвяр з нашага боку «.

У маючым адбыцца надыходзе павінны былі ўдзельнічаць ўсе чатыры арміі фронту. Акрамя таго, з 11 (24) чэрвеня Брусилову перадаваліся 3-я армія і 78-я пяхотная дывізія Заходняга фронту. 3. Войска ён узмацніў 4-м кавалерыйскім і 46-м армейскім карпусамі 8-й арміі. На яе ўскладалася задача авалодаць раёнам Галуза, Гарадок і адначасова нанесці дапаможны ўдар на Азарычы (35 км на паўночны захад ад Пінска) для аказання садзейнічання войскам 4-й арміі Заходняга фронту, якія павінны былі наступаць на баранавіцкім напрамку. 8-я армія наносіла два ўдары: галоўны, на Ковелъ, а дапаможны, на Уладзімір-Валынскі. 11-я армія наступала на Броды і часткай сіл — на Парыцкі. 7-й арміі было загадана выйсці на рубеж Брезжаны, Подгайцы, Монастержиска, а 9-й арміі — на мяжу Галіч, Станіслаў. У франтавым рэзерве знаходзіліся 5-й вайсковы корпус і 78-я пяхотная дывізія,

Па задуме Брусилова Паўднёва-Заходні фронт, як і раней, свае асноўныя намаганні засяроджваў на ковельском кірунку. Нанясенне галоўнага ўдару зноў ўскладалася на 8-ю армію. Таму паступалі падмацаванні ішлі на яе ўзмацненне. Акрамя раней якія прыбылі 5-га Сібірскага і 23-га карпусоў, у яе ўвайшлі 1-й Туркестанскі і 1-й вайсковы корпуса. Выключаючы войскі, перададзеныя ў 3-ю войска, і два корпуса (8-й і 32-й) — у 11-ю войска, армія Каледзін напярэдадні наступу мела 5-й кавалерыйскі, 5-й Сібірскі, 1-й Туркестанскі, 30 -й, 1-й, 39-й, 23-й і 40-й вайсковыя корпуса, а ўсяго — восем карпусоў. Яна працягвала заставацца самай магутнай арміяй фронту. Яе камандуючы вырашыў галоўную атаку весці сіламі 1-га Туркестанскага корпуса сумесна з часткамі 5-га кавалерыйскага корпуса, а дапаможную — 30-м корпусам. У сваім рэзерве ён меў 5-й Сібірскі корпус. Астатнім войскам (1-й, 39-й, 23-й і 40-й корпуса) было загадана з пачатку аперацыі, не ўвязваючыся ў сур’ёзныя баі, скаваць суперніка на сваіх участках і быць гатовымі перайсці ў энергічнае наступ.

Падрыхтоўка наступу праходзіла ў абстаноўцы толькі адноснага зацішша. З 9 (22) чэрвеня аўстра-германцы яшчэ працягвалі атакі на ковельском і Уладзіміры-Валынскім кірунках, але іх дзеянні не былі настойлівымі і вяліся разрознена. У Букавіны праціўнік паспешна адступаў да горных праходах. На астатніх участках фронту войскі стаялі ў абароне. Але вось 16 (29) чэрвеня непрыяцель узмацніў свой націск з боку Ковеля, а 17 (30) чэрвеня — ад Уладзіміра-Валынскага. Войскі 8-й арміі адлюстравалі новыя атакі ворага. Складаней было ў паласе 11-й арміі, дзе аўстрыйцы аднавілі напады таксама 16 (29) чэрвеня. Іх мэта складалася ў тым, каб прарваць абарону, прымусіць рускія войскі адысці да ракі Стыр, стварыць пагрозу левым флангу 8-й арміі і тым сарваць рыхтавалася наступ Паўднёва-Заходняга фронту. Шматдзённыя атакі праціўніка не ўвянчаліся поспехам. Яны былі адлюстраваны з вялікім стратамі для непрыяцеля. Да чэрвеня 21 (4 ліпеня) войскі 11-й арміі спынілі наступ аўстрыйцаў і вымусілі іх перайсці да абароны. Але і сілы рускіх былі знясіленыя. З прычыны гэтага Брусілаў дазволіў камандуючаму 11-й арміяй трымацца пакуль абарончых дзеянняў і не ўдзельнічаць у запланаваным наступе войскаў фронту.

Калі на Паўднёва-Заходнім фронце ў цяжкіх умовах ішла энергічная падрыхтоўка да наступу, прадугледжанага дырэктывай Стаўкі ад 3 (16) чэрвеня, то іншая карціна назіралася на Паўночным і Заходнім франтах. У размове па прамым провадзе з Аляксеевым 9 (22) Чэрвень А. М. Курапаткіна выказваў незадаволенасць тым, што са складу войскаў Паўночнага фронту меркавалася 2 дывізіі перакінуць на фронт Брусилова. Ён баяўся магчымага ўзмацнення праціўніка перад яго фронтам прыкладна на чатыры дывізіі з мэтай наступнага наступу. «… Вось чаму, — сказаў Курапаткіна, — працягваю прызнаваць, што найбольш надзейны спосаб абароны лініі Дзвіны — гэта пераход з гэтай лініі ў наступ. Дайце нам яшчэ адзін корпус, і верагоднасць поспеху вельмі павялічыцца. Калі ж возьмеце яшчэ дзве дывізіі, то не толькі пазбаўце ўвесь фронт актыўнасці, але і зробіце сумніўным нават поспех абарончых дзеянняў «. Курапаткіна асабліва падкрэсліваў: «Вельмі прашу ў вашых меркаваннях не надаваць перавазе ў ліку штыкоў перабольшанага значэння».

Пазіцыя Курапаткіна гэтак не адпавядала агульнаму задуме Стаўкі, што выклікала крайняе раздражненне Аляксеева, які ў даволі рэзкай форме адказаў Курапаткіна, што той не разумее становішча, глядзіць на яе з пункту гледжання асабістых інтарэсаў. Ахарактарызаваўшы становішча на Паўднёва-Заходнім фронце, Аляксееў падкрэсліў надзённую неабходнасць засяроджвання ўсіх намаганняў менавіта на гэтым фронце, бо там вырашалася лёс кампаніі. «Трэба забываць усе прыватныя інтарэсы дзеля агульнага поспеху, — сказаў ён. — Як жа можна не прымаць у разлік колькасць штыкоў? На чым жа тады грунтаваць свае меркаванні? У дадзеную хвіліну ў вас 420000 штыкоў супраць 192000. Бо гэтыя лічбы што-небудзь кажуць! Нельга ж мне не кіравацца імі і пакінуць Паўднёва-Заходні фронт гінуць, губляць дасягнутае коштам прац, цяжкіх ахвяраў толькі ў здагадцы, вельмі варажбовай, аб магчымасці збору праціўнікам дзесьці чатырох дывізій на вашым фронце, з якімі ён можа вырабіць прарыў «. Пасля такіх слоў начальніка штаба вярхоўнага галоўнакамандуючага Курапаткіна нічога не заставалася, як пагадзіцца з імі. Неахвотна, але ён вымушаны быў заявіць, што выканае загад.

Аналагічную пазіцыю заняў і Эвэрт. Ад яго сталі паступаць скаргі на цяжкасці, якія ўзнікалі ў сувязі з неабходнасцю перакідання войскаў з складу яго фронту на фронт Брусилова. Гэтыя скаргі часам выклікалі незадаволенасць у Стаўцы, аб чым можна меркаваць, напрыклад, па наступнай тэлеграме яму Аляксеева ад 6 (19) чэрвеня: «Агульная абстаноўка і становішча Паўднёва-Заходняга фронту не дапускаюць, каб фронт гэты да 20 чэрвеня быў прадстаўлены сваім сілам; роўна недапушчальна адсутнасць падтрымкі ўдару ў раёне Пінска, пры паспяховым выкананні яго на працягу двух тыдняў. Гэтым могуць быць разбураныя вынікі, дасягнутыя сёньня. Таму галоўны ваш ўдар павінен рушыць услед не пазней 16 або 17 чэрвеня … Гэтага патрабуюць агульныя інтарэсы, і да іх павінны быць прымеркаваны разлікі і выкананне «. Вымушаны падпарадкавацца, Эвэрт аддаў распараджэнне рыхтаваць наступ. Супернік добра ведаў пра гэта і засяродзіў на кірунку запланаванай рускімі атакі буйныя рэзервы. Пры такіх умовах Баранавіцкая аперацыя Заходняга фронту не абяцала поспеху. Чэрвень 19 (2 ліпеня) пачалася артылерыйская падрыхтоўка. На досвітку наступнага дня ўдарная група 4-й арміі пайшла ў атаку, якая, як і варта было чакаць, скончылася няўдачай.

Тым часам падрыхтоўка аперацыі на Паўднёва-Заходнім фронце завяршылася. Яшчэ 15 (28) чэрвеня тэлеграмай Клембовского камандуючыя войскамі былі апавешчаныя, што Брусілаў загадаў агульнае наступленне пачаць 21 чэрвеня (3 ліпеня). Напярэдадні гэтага тэрміну рушыла ўслед тэлеграма галоўнакамандуючага такога зместу: «Заўтра, 21 чэрвеня, на досвітку войскам фронту атакаваць праціўніка згодна з прадстаўленым і мной зацверджаным планам».

Наступ Паўднёва-Заходняга фронту аднавілася ў прызначаны тэрмін. Яно вялося усімі войскамі, акрамя 11-й. Найбольш значныя падзеі, як і раней, адбыліся на правым крыле фронту. У выніку трохдзённых баёў злучэння 3-й і 8-й армій прарвалі абарону праціўніка і нанеслі яму паразу. Аўстра-германскія войскі ў беспарадку сталі адступаць. 24 Чэрвеня (7 ліпеня) Брусілаў аддаў дырэктыву, якая прадугледжвала авалоданне Ковелем сумеснымі намаганнямі войскаў 3-й і 8-й армій. Дырэктыва абвяшчала:

«1. 3-й арміі, неадступна пераследуючы разбітага суперніка, трывала зацвердзіцца на Стаход і для садзейнічання 8-й арміі ў авалоданні Ковелем атакаваць гэты пункт з поўначы і ўсходу. Забяспечыць правы фланг сваіх надыходзячых частак заслонам ў паўночным напрамку …

. Правым флангу і цэнтру 8-й арміі, па зацвярджэнні на Стаход, авалодаць Ковелем. На Уладзіміры-Валынскім напрамку трымацца абарончай.

. Іншым войскам — выконваць раней названыя ім задачы «.

Новае наступ рускіх вельмі ўскладніла становішча аўстрыйскіх войскаў. Аўстра-германскае камандаванне знаходзілася ў вялікай трывозе. «… Гэта быў, — пісаў Людендорф, — адзін з наймагутнейшы крызісаў на Ўсходнім фронце. Надзеі на тое, што аўстра-венгерскія войскі ўтрымаюць неўмацаваныя лінію Стаход, было мала. Працякалі вельмі трывожныя дні. Мы аддавалі ўсё, што маглі, і ведалі, што калі супернік нас атакуе, то нам няма адкуль чакаць дапамогі «. Аднак спроба фарсіраваць раку Стаход на плячах адступаецца праціўніка поспеху не мела. Аўстра-германцы здолелі загадзя разбурыць пераправы і сваімі контратакамі перашкаджалі рускім пераправіцца на заходні бераг ракі. Пераадоленне Стаход патрабавала падрыхтоўкі нападу моцным артылерыйскім агнём і засяроджвання свежых рэзерваў.

чэрвеня (9 ліпеня) рушыла ўслед дырэктыва Стаўкі, якая бліжэйшай задачай правафланговым армій Паўднёва-Заходняга фронту ставіла фарсіраванне Стаход і авалоданне Ковельским раёнам. Адначасова яны павінны былі дзейнічаць у тыл пінскай групоўцы непрыяцеля, каб прымусіць яе да адступлення. Рускае вярхоўнае камандаванне вырашыла неадкладна пачаць перавозку войскаў гвардыі ў раён Луцка з мэтай ўтварыць уступам за левым флангам 3-й арміі новую армію для сумеснага з ёй глыбокага абыходу германскіх войскаў у напрамку на Брэст, Кобрын, Пружаны. Заходні фронт атрымаў задачу ўтрымліваць якія знаходзіліся перад ім сілы суперніка шляхам пагрозы энергічнай атакі ці працягу аперацыі на баранавіцкім напрамку. Выбар спосабу рашэння гэтай задачы падаваўся на меркаванне галоўнакамандуючага фронтам. Яму ж ставілася ў абавязак з пачаткам манеўру на Брэст, Кобрын, Пружаны ўзмацніць за кошт іншых арміі войскі гвардыі і 3-й арміі, каб надаць рашучасць, сілу і энергію намочанай ўдару. Паўночным фронце было загадана таксама перайсці ў наступ.

У пачатку ліпеня войскі гвардыі разам з 5-м кавалерыйскім, 1-м і 30-м армейскім карпусамі склалі Асаблівую войска пад начальствам генерала У. М. Безобразова. Яна атрымала паласу для наступу паміж 3-й і 8-й войскамі. Яе задача заключалася ў тым, каб атакаваць Ковель з поўдня. З поўначы і усходу атаку гэтага горада павінна была весці 3-я армія, якой адначасова ставілася задача наступаць у тыл пінскай группиропке суперніка. На 8-ю армію ўскладалася авалоданне Уладзімір-Валынскім, на 11-ю войска — наступ на Броды, Львоў, на 7-ю і 9-ю арміі — авалоданне мяжой Галіч, Станіслаў.

Агульная наступ Паўднёва-Заходняга фронту аднавілася 15 (28) ліпеня. Войскам 3-й, Асобай і 8-й армій ўдалося дамагчыся толькі частковых поспехаў. Супернік засяродзіў буйныя рэзервы і аказваў рускім жорсткае супраціў. Да гэтага часу Брусілаў канчаткова страціў надзею на актыўныя баявыя дзеянні Паўночнага і Заходняга франтоў. Разлічваць ж адным сваім фронтам дасягнуць адчувальных стратэгічных вынікаў было бескарысна. «Таму, — пісаў ён, — я працягваў баі на фронце ўжо не з ранейшай інтэнсіўнасцю, імкнучыся магчыма больш зберагаць людзей, а толькі ў той меры, якая аказвалася неабходнай для сковывания магчыма большай колькасці войскаў праціўніка, ускосна дапамагаючы гэтым нашым саюзнікам — італьянцам і французам «.

Баявыя дзеянні прынялі зацяжны характар на мяжы ракі Стаход. Некаторы поспех меў месца толькі ў цэнтры і на левым крыле, дзе былі вызваленыя горада Броды, Галіч, Станіслаў. Аўстра-венгерскія войскі пакінулі Букавіны. Да пачатку верасня фронт стабілізаваўся на лініі рака Стаход, Киселин, Злочев, Брезжаны, Галіч, Станіслаў, Делатынь, Ворохта, Селетин. Аперацыя рускіх войскаў скончылася.

Наступальная аперацыя Паўднёва-Заходняга фронту летам 1916г. мела вялікае ваенна-палітычнае значэнне. Яна прывяла да паразы аўстра-венгерскіх войскаў у Галіцыі і Букавіны. Супернік страціў забітымі, параненымі і палоннымі да 1,5 млн. чалавек, 581 прылада, 1795 кулямётаў, 448 бомбометов і мінамётаў. Страты рускіх склалі каля 500 тыс. чалавек.

Каб ліквідаваць прарыў, ваеннае камандаванне Цэнтральных дзяржаў вымушаны быў зняць з Заходняга і італьянскага франтоў 30,5 пяхотных і 3,5 кавалерыйскіх дывізій. Гэта палегчыла становішча французаў пад Вердэнам. Лёгка ўздыхнула і Італія, так як аўстрыйскія войскі вымушаны былі спыніць свае атакі ў Трэнціна. «Расея ахвяравала сабой дзеля сваіх саюзнікаў, — піша англійская ваенны гісторык, — і несправядліва забываць, што саюзнікі з’яўляюцца за гэта неаплатнымі даўжнікамі Расеі». Такім чынам, ў 1916 г. руская армія зноў прыйшла на дапамогу саюзным войскам, але ўжо ў больш грандыёзным маштабе, разгарнуўшы буйное наступленне на паўднёва-заходнім стратэгічным напрамку.

Важным наступствам Брусілоўскі прарыву было і тое, што ён аказаў вырашальны ўплыў на змяненне пазіцыі Індыі ў вайне. Да таго часу кіруючыя колы гэтай краіны праводзілі палітыку нейтралітэту. Яны вагаліся, чакаючы найбольш прыдатнага моманту, які дазволіў бы ім больш выгадна далучыцца да той ці іншай кааліцыі. Перамогі рускага Паўднёва-Заходняга фронту летам 1916 паклалі канец гэтым ваганняў. 4 (17) жніўня паміж дзяржавамі Антанты і Румыніяй былі падпісаны палітычная і ваенная канвенцыі. 14 (27) жніўня Румынія абвясціла вайну Аўстра-Венгрыі. На наступны дзень ёй абвясцілі вайну Германія і Турцыя, а 19 жніўня (1 верасня) — Балгарыя.

Стаўка накіравала ў дапамогу румынам 35 пяхотных і 11 кавалерыйскіх дывізій і надтачылі баявой фронт сваіх войскаў на 500 км. Лявей Паўднёва-Заходняга фронту аж да ўзбярэжжа Чорнага мора было разгорнута новае аператыўнае аб’яднанне — Румынскі фронт, у склад якога ўвайшлі войскі рускіх і румынаў. Галоўнакамандуючым фронтам намінальна лічыўся румынскі кароль Карл. Фактычнае кіраўніцтва войскамі было засяроджана ў руках яго намесніка — рускага генерала Д. Г. Щербачева.

Такім чынам, наступ рускага Паўднёва-Заходняга фронту летам 1916 належыць да ліку найбольш яркіх і павучальных аперацый Першай сусветнай вайны. Яе велізарнага значэння ў гісторыі ваеннага мастацтва не адмаўляюць і замежныя аўтары. Яны аддаюць належнае палкаводчы талент Брусилова. Высока ацэньваюцца і баявыя якасці рускага салдата, які паказаў сябе здольным, пры крайняй беднасці ў тэхнічных сродках барацьбы, прарваць на некалькіх участках германа-аўстрыйскі фронт, адкінуць праціўніка на дзесяткі кіламетраў. І гэта адбылося ў той час, калі на Заходнім фронце войскі, багата забяспечаныя шматлікай ваеннай тэхнікай, падчас сваіх наступальных аперацый прасоўваліся літаральна метрамі, так і не здолеўшы вырашыць праблемы прарыву. Нягледзячы на сваю незавершанасць, наступальная аперацыя Паўднёва-Заходняга фронту летам 1916 г. уяўляе сабой выбітнае дасягненне ваеннага мастацтва. Яна адкрыла новую форму прарыву ўмацаванага фронту, якая для таго часу была адной з найлепшых і тым самым паставіла Аўстра-Венгрыю на мяжу катастрофы. Вопыт аперацыі шырока выкарыстоўваўся савецкай ваеннай навукай пры распрацоўцы тэорыі прарыву умацаваных палос. Брусілоўскі ідэі знайшлі сваё канкрэтнае ўвасабленне і далейшае развіццё ў найбуйнейшых стратэгічных аперацыях Савецкіх Узброеных Сіл перыяду другой сусветнай вайны. Але ўсё ж кампанія 1916 не апраўдала ў поўнай меры стратэгічных здагадак, закладзеных у адзіным плане саюзнай камандавання. Адначасовага наступлення не атрымалася, па віне камандуючых Паўночным і Заходнім франтамі Курапаткіна і Эвэрт, якія так і не пачалі наступ на раней запланаваныя пазіцыі праціўніка. Саюзнікі гэтак жа парушылі свае абавязацельствы, прынятыя ў Шантильи, і своечасова не падтрымалі наступ на рускай фронце. Толькі ў канцы чэрвеня яны пачалі аперацыю на р. Сомме. Як пісаў Эрых фон Фалькенгайн, «у Галіцыі найнебяспечны момант рускага наступу быў ужо перажыў, калі пачуўся першы стрэл на Сомме». Імперыялістычныя супярэчнасці паміж краінамі Антанты сур’ёзна перашкаджалі адзінству дзеянняў у ваеннай вобласці. Тым не менш агульны вынік кампаніі быў на карысць саюзнікаў. Яны вырвалі стратэгічную ініцыятыву з рук аўстра-германскага камандавання. Вырашальную ролю ў гэтым адыграла Брусілоўскі наступ.

3.2 Летні наступ 1917

лютага 1917 г на сходзе Думы было вырашана, што ўрад неабходна змяніць. Пачыналіся дэманстрацыі і забастоўкі (лозунг — «Хлеба!»). Да 25 Люты баставала ўжо 75% рабочых (лозунг — «Далоў ўрад!»). Да сталіцы сцягваліся дадатковыя ўзброеныя часткі. 26-га цар распускае Думу. Люты 27 былі захопленыя склады са зброяй і боепрыпасамі, разгромлены галоўны арсенал. Петраградскі гарнізон падтрымаў паўстанцаў (вялікая частка салдат падтрымала іх з-за таго, што проста не хацелі ісці на фронт). Салдаты захапілі пошту, тэлеграф, тэлефон, занялі Дзяржаўную Думу. Люты 28 ствараюцца атрады народнай міліцыі, да паўсталым далучыўся гарнізон Петрапаўлаўскай крэпасці. Людзі адкрываюць турмы, выпускаючы на волю палітычных зняволеных, а разам з імі і крымінальнікаў.

У той жа дзень Мікалай II паспрабаваў выехаць з Стаўкі ў Царскае Сяло для лепшага кіраўніцтва падзеямі, хоць Царскае Сяло было толькі загараднай рэзідэнцыяй, а ўсе ніткі кіравання сыходзіліся да Стаўцы. Цягнік імператара быў спынены пад Псковам і цар падпісаў адрачэнне ад пасаду за сябе і за сына ў карысць вялікага князя Міхаіла Аляксандравіча. Сакавік 3 Міхаіл Аляксандравіч заявіў, што прыме трон толькі ў тым выпадку, калі ўлада будзе на яго ўскладзеная Устаноўчым сходам, а ўсіх грамадзян заклікаў падпарадкавацца Часоваму ўраду. У войсках выказваліся розныя меркаванні, але сярод іх можна вылучыць агульнае:

. Зварот да ранейшага немагчымы.

. Краіна павінна атрымаць дзяржаўны лад, годнае вялікага народа (часта казалі аб канстытуцыйнай манархіі).

. Пераможнае працяг вайны.

У сталіцы ўзнікае двоеўладдзе — з аднаго боку ўлада Часовага ўрада, а з другога — Петраградскага Савета рабочых дэпутатаў.

сакавіка было створана Часовы ўрад. Яго старшынёй стаў Князь Львоў — бачны земскі дзеяч. Асноўныя пасады размеркаваліся так: міністр замежных спраў — Милюков, ваенны марскі міністр — Гучков, міністр юстыцыі — Керанскі. На пасады міністраў часта прызначаліся людзі не добрай падрыхтоўкі, якія маюць вопыт кіравання, а тыя, хто быў больш палітычна «надзейны», хто да рэвалюцыі больш за ўсіх «крычаў» пра яе. Прытым у гэтага ўрада не было пэўнай праграмы дзеянняў, гэтак неабходнай у такім становішчы, якая пагражае новым рэвалюцыйным выбухам і сярод так хутка развіваюцца падзей. Улада проста «звалілася» у рукі Часоваму ўраду і ніхто не ведаў што з ёй рабіць. Трэба было, каб міністры ўзгоднена праводзілі адзіную палітычную лінію, дзейнічалі рашуча. На самай жа справе кожны міністр казаў і рабіў тое, што сам лічыў патрэбным, а часам проста «кідаўся» і не ведаў што рабіць.

Гучков узяў пад свой кантроль прызначэнне і звальненне вышэйшага каманднага складу. На працягу некалькіх тыдняў пасля лютаўскай рэвалюцыі было звольнена ў запас больш за 150 генералаў. Пры звальненні ён карыстаўся спісам, складзеным групай давераных асобаў з яго акружэння. Пры складанні спісу ўлічвалася асабістае стаўленне, палітычныя матывы, і вельмі рэдка — прафесійныя якасці.

Гучковым была ўтворана спецыяльная камісія для распрацоўкі рэформаў у ваенным ведамстве. Было адобрана адукацыю выбарных камітэтаў ва ўсіх частках, уведзены інстытут камісараў, абвешчаная «Дэкларацыя правоў салдата». У ёй салдаты і афіцэры ўраўноўваюць у правах. Афіцэры маглі выбірацца радавымі. Была адменена смяротнае пакаранне нават за шпіянаж і здраду. Гэтая дэкларацыя ў корані ламала ўсе ваенныя традыцыі і асновы, развальвалася войска. Германскае камандаванне было таксама зацікаўлена ў раскладанні арміі ў Расіі. Вось вытрымкі з успамінаў генерала Людендорф: «З дапамогай прапаганды трэба было развіць у рускай арміі прыцягненне да міру ў непасрэднай і рэзкай форме. На ўсім працягу фронту паступова ўсталяваліся ажыўленыя адносіны паміж непрыяцельскімі і нашымі акопамі. Мы працягвалі ўмацоўваць ў рускай арміі смагу свету «.

Вярхоўным галоўнакамандуючым быў прызначаны генерал Аляксееў. Стаўка спрабавала актыўна процідзейнічаць дэмакратызацыі арміі, паколькі яна вяла да поўнага яе развалу. Але Стаўка страціла ўладу і перайшла пад кіраванне ваеннага міністэрства, таму было цяжка што-небудзь зрабіць. Да думку вышэйшага камандавання ў пытаннях рэарганізацыі арміі проста не прыслухоўваліся.

Часовы ўрад за вельмі кароткі тэрмін паспела стаць надзвычай непапулярным. Яго заяву аб працягу вайны да пераможнага канца наблізіла канец ўрада. Кабінет міністраў стаў «рассыпацца». Было сфармавана 2. Часовы ўрад. Адным з яго лозунгаў стаў лозунг аб пачатку мірных перамоў з Германіяй. Новым ваенным і марскім міністрам быў прызначаны Керанскі. Вярхоўным галоўнакамандуючым быў прызначаны генерал Брусілаў.

Лютаўская рэвалюцыя парушыла ўсе ваенныя планы. Першапачаткова общефронтовое наступ намячалася на травень. Планавалася нанесці магутны ўдар адначасова з саюзнікамі і канчаткова разграміць Нямеччыну. Але з-за поўнай негатовасці арміі і засмучэнні тылу выканаць абавязацельствы па адносінах да саюзнікаў не ўдалося. Камандаванне аддало ініцыятыву ў наступе франтах, каб яны пачалі яго па меры сваёй гатоўнасці. Гэта было грубым парушэннем ваеннай стратэгіі.

Пытанне аб правядзенні буйнога наступу на рускай фронце, запланаванага яшчэ да Лютаўскай рэвалюцыі, устаў перад Часовым урадам адразу ж пасля прыходу яго да ўлады. 9 (22) сакавіка ваенны і марскі міністр А.І. Гучков накіраваў і. в вярхоўнага галоўнакамандуючага М.В. Аляксееву ліст, у якім гаварылася: «Нам неабходна ўсталяваць аднолькавае разуменне сучаснага становішча спраў, лічачыся ў ацэнцы апошняга толькі з жорсткай рэчаіснасцю, адкінуўшы ўсялякія ілюзіі. Толькі усталяваўшы гэта аднадумства, нам, быць можа, атрымаецца прыняць якія-небудзь ажыццяўляльныя меры для выратавання арміі і дзяржавы. Сапраўды гэтак жа і ва ўсіх намячаюцца вамі, сумесна з саюзнымі нам войскамі, аператыўных планах неабходна зыходзіць толькі з рэальных умоў сучаснай абстаноўкі «.

А.І. Гучков інфармаваў генерала Аляксеева аб вельмі цяжкім становішчы, у якім знаходзілася ўрад. «Часовы ўрад, — пісаў ён, — не мае якой-небудзь рэальнай уладай і яго распараджэння ажыццяўляюцца толькі ў тых памерах, раз сустрэнецца дапускае Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, які валодае найважнейшымі элементамі рэальнай улады, так як войскі, жалезныя дарогі, пошта і тэлеграф у яго руках. Можна прама сказаць, што Часовы ўрад існуе толькі, пакуль гэта дапускаецца Саветам рабочых і салдацкіх дэпутатаў. У прыватнасці, па ваеннаму ведамству цяпер ўяўляецца магчымым даваць толькі тыя распараджэнні, якія не ідуць карэнным чынам насуперак з пастановамі вышэйназванага Савета «. Адначасова Гучков паведамляў, што становішча ў тыле не дазваляла ў бліжэйшыя месяцы выслаць у войска колькі-небудзь значныя людскія папаўнення.

М.В. Аляксееў 9 (22) і 12 (25) сакавіка прадставіў Гучкову 2 даклада, у якіх выклаў цяжкае становішча узброеных сіл. Падзеі апошніх дзён, паводле яго слоў, рэзка змянілі стратэгічную абстаноўку. Балтыйскі флот небоеспособен. Такі ж развал пры існуючых умовах мог пачацца і ў сухапутных войсках. «… Няма ніякай надзеі, — пісаў Аляксееў, — што мы паспяхова і ўпэўнена, як раней, будзем стрымліваць хвалю германскага нашэсця».

З мэтай карэннага паляпшэння становішча і замацавання ўжо дасягнутых вынікаў Аляксееў лічыў важным супакоіць войска, зрабіць яе баяздольнай, прывесці ў парадак засмучаны Усходні фронт. «У гэтым кірунку, — працягваў ён, — неабходна прыняцце неадкладных і рашучых мер, не марудзячы ні аднаго дня, бо ў адваротным выпадку з гібеллю арміі гіне і Расія. Петраград ў небяспецы, а з ім у небяспецы і ўся Расея, і германскае ярмо блізка, калі толькі мы будзем патураць Савету рабочых дэпутатаў і ісці далей па шляху раскладання арміі замест энергічнага пасялення дысцыпліны не толькі ў войсках, але і ў народных масах «.

Намаляваўшы бязрадасную карціну стану ўзброеных сіл і выказаўшы меркаванні аб мерах па іх аздараўленню, Аляксееў рабіў заключэнне аб немагчымасці ў бліжэйшы час весці наступальныя дзеянні, прадугледжаныя рашэннямі канферэнцый у Шантильи і Петраградзе. Ён пісаў, што на гэтых канферэнцыях былі прынятыя вядомыя абавязацельствы, і цяпер справа зводзілася да таго, каб з меншай стратай сваёй годнасці перад саюзнікамі або адтэрмінаваць прынятыя абавязацельствы, або зусім ухіліцца ад выканання іх. Сіла абставінаў прыводзіла да высновы, што ў бліжэйшыя 4 месяцы рускія арміі павінны б «сядзець спакойна, не прадпрымаючы рашучай, шырокага маштабу аперацыі».

(31) сакавіка ў Стаўцы было праведзена нарада прадстаўнікоў цэнтральных упраўленняў Ваеннага міністэрства. Яго ўдзельнікі прыйшлі да высновы, што руская армія не зможа пачаць наступ у вызначаны тэрмін, т. е. у другой палове красавіка. Яны адзначалі заняпад дысцыпліны ў войсках, засмучэнне чыгуначнага транспарту і звязаныя з гэтым парушэнні справы забеспячэння арміі ўсім неабходным, недахоп харчавання, немагчымасць адпраўкі на фронт папаўненняў ў бліжэйшы час з прычыны нядобранадзейнасці запасных частак. Было выказана меркаванне аб адмове ад вясновага наступу і пераходзе да абароны. У пастанове нарады было сказана: «Прыводзіць цяпер у выкананне намечаныя вясной актыўныя аперацыі недапушчальна … Трэба, каб урад усё гэта зусім вызначана і ясна паведаміла нашым саюзнікам, паказаўшы па тое, што мы зараз не можам выканаць абавязацельствы, прынятыя на канферэнцыях у Шантильи і Петраградзе «.

Стаўка вырашыла запытаць меркаванне кіраўнікоў франтоў па дадзеным пытанні. Галоўнакамандуючыя Заходнім і Паўднёва-Заходнім франтамі былі прыхільнікамі пераходу ў наступ, бо чым хутчэй войскі будуць ўцягнутыя ў баявую працу, «тым яны хутчэй адцягнуць ад палітычных захапленняў». У адказе галоўнакамандуючага войскамі Паўднёва-Заходняга фронту А. А. Брусилова гаварылася: «… На ваенным савеце ўсіх камандзіраў фронту пад маім старшынствам аднагалосна вырашана: 1) арміі жадаюць і могуць наступаць, 2) наступ цалкам магчыма. Гэта наш абавязак перад саюзнікамі, перад Расіяй і перад усім светам «. Толькі галоўнакамандуючы Паўночным фронтам М. В. Рузском лічыў неабходным «адмовіцца ў бліжэйшыя месяцы ад выканання наступальных аперацый і засяродзіць ўсе намаганні на падрыхтоўцы да ўпартай абароне».

Пад уплывам меркаванняў большасці галоўнакамандуючых франтамі перагледзеў свае погляды і Аляксееў. 30 Сакавіка (12 красавіка) ён падпісаў дырэктыву № 2647 аб падрыхтоўцы наступу на рускай фронце. У ёй гаварылася: «Улічваючы сапраўдную абстаноўку і нашы абавязацельствы перад саюзнікамі, прымаючы пад увагу агульны стан арміі і яе забеспячэння, я вырашыў захаваць агульную ідэю плана і пры спрыяльных умовах, па магчымасці, у першых чыслах мая вырабіць шэраг наступальных дзеянняў». Напрамкі галоўных удараў прызначаліся прыкладна: для Паўднёва-Заходняга фронту — ранейшыя, для Заходняга фронту — на Вільню і для Паўночнага фронту, калі абставіны дазволяць яму перайсці ў наступ, — на Митаву. Каўказскім фронце ставілася задача ўтрымліваць сваё становішча. Чарнаморскі флот павінен быў быць гатовым аказаць поўнае садзейнічанне магчымым аперацыях Румынскага фронту на Ніжнім Дунаі і ў Добруджы, а Балтыйскі флот — хутчэй аднавіць сваю баяздольнасць. Дырэктыва асабліва падкрэслівала, што пры выкананні задач галоўнакамандуючыя абавязаны былі разлічваць толькі на тыя сілы, якімі яны валодалі.

У лісце Гучкову, матывуючы прынятае рашэнне, Аляксееў адзначаў: «Як бы ні былі мы бедныя ў цяперашні час сродкамі, усё ж больш выгадна наступаць, нават без поўнай упэўненасці ў поспеху, чым перайсці да небяспечнай абароне і выракчы сябе на неабходнасць падпарадкоўвацца рашэнням суперніка. Засмучэнне арміі і яе забеспячэння акажа сваё шкодны ўплыў ніколькі не ў меншай меры пры абароне, чым пры актыўнай аперацыі «. Ён сцвярджаў, што разлічваць на поспех абароны нельга, бо расцягнуты на 1650 вёрст рускі стратэгічны фронт не дапускаў ўсюды мець моцныя рэзервы. Супернік заўсёды мог сабраць больш буйную ўдарную групоўку і дамагчыся перамогі раней, чым падаспелі б рэзервы для аказання яму супраціву. «Адсюль выснова: як ні цяжка наша становішча, нам трэба пачаць вясновую кампанію надыходам, што адказвае і настойлівым жаданням саюзнікаў».

Такім чынам, план гадовага наступу 1917 быў пахаваны прыкладна на тых жа падставах, што і план кампаніі 1916 на рускай фронце. Розніца заключалася толькі ў тым, што на гэты раз галоўны ўдар наносіўся ня паўночней Палесся, як было ў 1916 г., а на поўдзень ад яго сіламі Паўднёва-Заходняга фронту. Калі падыходзіць да ацэнкі агульнай задумы Стаўкі з чыста ваеннага пункту гледжання, то ў ім наўрад ці можна ўгледзець якія-небудзь істотныя хібнасці. «План рускага наступу, — пісаў Людендорф, — быў задуманы шырока. Напады павінны былі развіцца ў Рыжскага перадмаставыя ўмацаванні, на воз. Нарач, у Смаргоні і паўднёвей і на ўсім фронце Усходняй Галіцыі, ад чыгункі Тарнополь, Збароў, Львоў аж да Карпат. Цэнтр тяясести ляжаў на поўдні «.

Стаўка, прымаючы ў сакавіку рашэнне аб пераходзе ў наступ на рускай фронце, яшчэ кіравалася стратэгічнымі меркаваннямі. У красавіку-маі становішча крута змянілася. На першае месца сталі вылучацца матывы палітычнага парадку, задачы барацьбы з стрыманай ў краіне рэвалюцыйным рухам. Аб гэтым красамоўна кажуць матэрыялы нарады галоўнакамандуючых франтамі, якое адбылося 1 (14) траўня ў Стаўцы вярхоўнага галоўнакамандуючага. На ім было падрабязна абмеркавана становішча ў войску. Удзельнікі нарады адзначалі падзенне дысцыпліны, рост рэвалюцыйных настрояў, імкненне салдацкіх мас да міру у што б там ні стала. Яны прыйшлі да высновы пра неабходнасць пераходу ў наступ на рускай фронце, бачачы ў гэтым адзіны сродак выратавання арміі ў Расіі, аднаўлення пахіснутага аўтарытэту ў саюзнікаў. Лічылася, што наступ лепш за ўсё правесці ў чэрвені, паколькі ў траўні, як было намечана раней, яго ажыццявіць нельга з прычыны негатоўнасці арміі.

Сэнс вызначанага наступу раскрыў У.І. Ленін. «Пытанне аб надыходзе, — пісаў ён, — зусім не як стратэгічны пытанне пастаўлены жыццём зараз, а як палітычны, як пытанне пералому ўсёй рускай рэвалюцыі». І далей: «Наступленне, пры ўсіх магчымых выпадкі яго з ваеннага пункту гледжання, азначае палітычна ўмацаванне духу імперыялізму, настрояў імперыялізму, захапленні імперыялізмам, умацаванне старога, не пасля заменены, каманднага складу арміі … ўмацаванне асноўных пазіцый контррэвалюцыі «.

Наступ на рускай фронце было выгадна, перш за ўсё, буржуазіі. Член ЦК партыі кадэтаў В.А. Маклакоў казаў: «Лёс Расеі ў яе руках, і гэтая лёс вырашыцца вельмі хутка. Калі нам сапраўды атрымаецца наступаць і весці вайну не толькі рэзалюцыямі, не толькі прамовамі па мітынгах і сцягамі, якія носяць па горадзе, а весці вайну гэтак жа сур’ёзна, як мы яе вялі раней, тады хутка наступіць поўнае аздараўленне Расіі. Тады апраўдаецца і ўмацуецца наша ўлада «.

Наступу патрабавалі вышэйшыя афіцэры арміі і флоту, бачачы ў ім адзінае сродак умацавання баяздольнасці войскаў. Так, камандуючы Чарнаморскім флотам адмірал Калчак заяўляў: «… Наступ, да чаго б яно ні прывяло, будзе» вадой на нашу млын «. Калі перамога будзе на нашым баку, аўтарытэт каманднага складу падымецца ў выніку паспяхова праведзенай аперацыі. Калі будзе паражэнне, усе западуць у паніку і абвінавацяць у паразе бальшавікоў, а нам дадуць у рукі ўладу, каб спыніць катастрофу «.

Вялікую зацікаўленасць у наступе на рускай фронце праяўлялі і саюзныя дзяржавы. Яно павінна было адцягнуць галоўныя сілы праціўніка з Заходняга фронту. Асаблівую цікавасць да наступу рускай арміі стаў выяўляцца пасля правалу красавіцкага наступу Нивеля. Саюзнікі асцерагаліся германскага контрнаступлення, хоць гэта і не ўваходзіла ў намер немцаў. Галоўнае, што прымушала саюзнікаў настойваць на пераходзе рускай арміі ў наступ, была зноў-такі боязь рэвалюцыі.

Часовы ўрад і не думала ўхіляцца ад патрабаванняў саюзнікаў, паколькі гэта цалкам супадала з яго ўласнымі інтарэсамі. Наступ знаходзілася ў цеснай сувязі не толькі з унутранай, але і знешняй палітыкай. У. І. Ленін, раскрываючы сутнасць наступу з пункту гледжання знешняй палітыкі, пісаў: «Задаволіць апетыты імперыялістаў Расіі, Англіі і інш., Зацягнуць империалистскую, захватную вайну, пайсці па дарозе не свету без анэксій (гэтая дарога магчымая толькі пры працягу рэвалюцыі) , а вайны дзеля анэксій «.

Пачалася ўзмоцненая падрыхтоўка да наступу. Важна было маральна падрыхтаваць да яго войскі. Агітатары Часовага ўрада раз’язджалі па франтах, заклікаючы салдат ісці ў наступ. Масавымі тыражамі выпускаліся брашуры, улёткі, заклікі. У іх даказвалася неабходнасць наступу ў інтарэсах абароны расійскай рэвалюцыі. На фронт выехаў сам міністр — старшыня Часовага ўрада А.Ф. Керанскі, які з’яўляўся адначасова ваенным і марскім міністрам. Ён выступаў з прамовамі на мітынгах, якія праводзіліся пераважна ў раёнах намечаных удараў. Гэтыя месцы «старанна і дакладна адзначаліся на разведвальных картах германскага генеральнага штаба». Такім чынам, якія праводзяцца мерапрыемствы па падняцці маральнага духу войскаў прыносілі больш шкоды, чым карысці.

Згодна з дырэктыве Аляксеева ад 21 мая (3 чэрвеня) Стаўка разлічвала прыступіць да актыўных аперацыях каля 20 чэрвеня (2 ліпеня). Спадзяваліся, што да гэтага тэрміну атрымаецца аздаравіць войска. Які змяніў Аляксеева на пасадзе вярхоўнага галоўнакамандуючага Брусілаў прызначыў пачатак намечаных аперацый: 10 (23) чэрвеня — для Паўднёва-Заходняга фронту і 15 (28) чэрвеня — для астатніх франтоў. Але ўжо 2 (15) чэрвеня пераход у наступ Паўднёва-Заходняга фронту быў адкладзены да 12 (25) чэрвеня, а затым яшчэ на чатыры дні. Гэта было зроблена для таго, каб Керанскі паспеў наведаць войскі, якім трэба было наносіць галоўны ўдар, і правесці ў іх мітынгі з мэтай падняць наступальны дух.

Тэрміны пачатку наступу пераносіліся і на іншых франтах. Але гэта выклікалася больш глыбокімі прычынамі, чым на Паўднёва-Заходнім фронце, а менавіта — адмовай войскаў ваяваць. Салдаты адкрыта выказвалі свой пратэст супраць задуманага наступу. Асабліва моцна ён выяўляўся на Заходнім фронце. Камандаванне вымушаны быў зняць з перадавых пазіцый і адправіць у тыл шэраг частак агульнай колькасцю да 30 тыс. чалавек. Вярхоўны галоўнакамандуючы Брусілаў, атрымліваючы інфармацыю аб трывожным становішчы ў войсках, вымушаны быў адкладаць наступ. 25 чэрвеня (8 ліпеня) ён тэлеграфаваў Керанскаму аб адтэрміноўцы наступу: на Паўночным фронце — на 5 (18) ліпеня, на Заходнім фронце — не пазней за 3 (16) ліпеня, на Румынскім фронце — не пазней за 9 (22) ліпеня. Падставай для прыняцця такога рашэння, як гаварылася ў тэлеграме, «з’яўляецца нежаданне войскаў наступаць». Але і гэтыя тэрміны не былі вытрыманыя на Паўночным і Заходнім франтах.

Часовы ўрад здолела пачаць наступ. Меншавікі і эсэры дапамаглі буржуазіі выклікаць войскам, быццам гэта наступ дыктавалася інтарэсамі рэвалюцыі. У.І. Ленін пісаў, што «сваю задачу урад мог выканаць толькі таму, што яму паверыла, за ім пайшла армія. Пайшла на смерць, верачы, што ахвяры яе прыносяцца ў імя свабоды, у імя рэвалюцыі, у імя хутчэйшага свету «. У выпадку поспеху наступу буржуазія атрымлівала магчымасць сур’ёзна ўмацаваць сваю ўладу. Калі б наступ скончылася няўдачай, яна магла абвінаваціць бальшавікоў, забараніць іх дзейнасць і перайсці «да гвалту над масамі, да пераследу інтэрнацыяналістаў, да адмены свабоды агітацыі, да арыштаў і расстрэлах тых, хто супраць вайны».

Паўднёва-Заходні фронт, якім камандаваў генерал А.Я. Гутар, меў у сваім складзе 4 войску: Асаблівую, 11-ю, 7-ю і 8-ю. Войскам фронту было загадана разбіць праціўніка, які стаяў на шляхах да Львова. Галоўны ўдар наносіўся сіламі 11-й і 7-й армій на ўчастку Поморжаны, Брезжаны ў агульным кірунку на Львоў. 8-я армія, забяспечваючы аперацыю з боку Карпат, наносіла дапаможны ўдар сваім правым флангам на Калуга, Болехов. Асаблівая армія павінна была скаваць праціўніка, не дапушчаючы перакідання яго сіл на львоўскае кірунак. Атаку вызначалася пачаць у 9.00 18 чэрвеня (1 ліпеня).

У перыяд падрыхтоўкі наступальнай аперацыі Паўднёва-Заходняга фронту ў паласе працягласцю ў 100 км было засяроджана разам з вайсковымі і франтавымі рэзервамі 52 пяхотных і 8 кавалерыйскіх дывізій, падтрымоўваных 1114 прыладамі. Такое масажаванне сіл і сродкаў дазваляла давесці шчыльнасць надыходзячых да 2-2,5 дывізій і 30-35 прылад на 1 км фронту. На ўчастку прарыву 7-й арміі артылерыйская шчыльнасць дасягала 44 гармат на 1 км фронту, уключаючы цяжкую артылерыю адмысловага прызначэння (ТАОН), упершыню якая прыняла ўдзел у баявых аперацыях. Упраўленне артылерыяй было цалкам цэнтралізавана. У мэтах забеспячэння большай дзейснасці яе агню ўжываліся найноўшыя для таго часу органы гукавы, светлавы і тапаграфічнай выведкі, а таксама авіяцыя. У цэлым рускія войскі пераўзыходзілі суперніка на ўчастку прарыву: па людзях — у тры разы, у артылерыі — у два разы.

(29) чэрвеня артылерыя Паўднёва-Заходняга фронту адкрыла агонь па пазіцыях аўстра-германскіх войскаў. 18 чэрвеня (1 ліпеня) ў атаку была кінута пяхота 11-й і 7-й армій. Першыя два дні прынеслі надыходзячым некаторы тактычны поспех. На асобных участках былі захопленыя 02/03 лініі непрыяцельскіх акопаў. Але затым прасоўванне спынілася. Войскі сталі абмяркоўваць загады і мітынгаваць. Камандуючы 11-й арміяй генерал І. Г. Эрдели даносіў ў штаб фронту: «… Нягледзячы на перамогу 18 і 19 чэрвеня, якая павінна была б умацаваць дух частак і наступальны парыў, гэтага ў большасці палкоў не заўважаецца, і ў некаторых частках пануе пэўны перакананне, што яны сваю справу зрабілі і весці бесперапыннае далейшае наступленне не павінны «. Спробы аднавіць актыўныя дзеянні не далі станоўчых вынікаў.

Нечаканы поспех выпаў на долю 8-й арміі Л. Г. Карнілава. 23 чэрвеня (6 ліпеня) яе войскі прарвалі абарону праціўніка на поўдзень ад Станіслава, а 25 чэрвеня (7 ліпеня) — на поўнач ад гэтага горада. Рускія захапілі 48 гармат і больш за 7 тыс. палонных. Корпуса 8-й арміі сталі хутка прасоўвацца наперад. 27 чэрвеня (10 ліпеня) быў заняты Галіч, а 28 чэрвеня (І ліпеня) — РІ. Стаўка і штаб Паўднёва-Заходняга фронту распачалі спробу выкарыстаць перамогу 8-й арміі шляхам яе узмацнення за кошт 7-й арміі. Аднак досыць баяздольных частак для працягу наступу не было. З-за адмоў войскаў выходзіць на пазіцыі перагрупоўка затрымлівалася.

Прарыў рускіх на РІ паставіў аўстра-венгерскія войскі ў цяжкае становішча. Пад пагрозай апынуліся важныя прамысловыя раёны Стрый і Дрогобыч. Але германскае камандаванне Усходнім фронтам, ведаючы аб маючым адбыцца рускай наступе, загадзя ўзмацніла аўстрыйскія войскі нямецкімі злучэннямі і, у сваю чаргу, падрыхтавала контрудар ў правы фланг Паўднёва-Заходняга фронту. Да ўчастку прарыву было перакінута з Заходняга фронту 11 дывізій і да 5 дывізій знята з розных участкаў Усходняга фронту. Мэтай контрудару ставілася нанесці рускай арміі магчыма вялікія страты і вярнуць тэрыторыю, страчаную летам 1916 г. Асноўныя задачу выконваў так званы Злочевский атрад пад камандаваннем генерала Вінклера. Ён павінен быў прарваць фронт 11-й рускай арміі і развіваць поспех на Тарнополь.

З світаннем 6 (19) ліпеня пасля магутнай артылерыйскай падрыхтоўкі, якая доўжылася пяць гадзін, германцы сіламі чатырох дывізій атакавалі рускія пазіцыі. Да зыходу дня фронт 11-й арміі быў прарваны на ўчастку ў 20 км шырынёй і 15 км глыбінёй. У адкрыты прамежак накіраваліся войскі праціўніка. Яны сталі хутка прасоўвацца ў паўднёва-ўсходнім напрамку.

Контрудар выклікаў вялікую трывогу Стаўкі. 7 (20) ліпеня Брусілаў накіраваў Гутар тэлеграму: «Загадваю не толькі прыняць усе меры да таго, каб спыніць наступ праціўніка, але энергічна перайсці ў контратаку і аднавіць становішча. Адыходу 7-й арміі не дапускаю. Не дапускаю і думкі, што развіццё поспеху суперніка можа пагражаць Тарнополю «. У тэлеграме выяўлялася надзея, што паміж засяроджанымі ў раёне прарыву часткамі знойдуцца «доблесныя і верныя абавязку» паліцы, якія здолеюць затрымаць прасоўванне германцаў.

На наступны дзень, 8 (21) ліпеня, Гутар быў адхілены ад пасады і заменены Карнілавым. Новы галоўнакамандуючы войскамі фронту вырашыў з дапамогай жорсткіх мер выратаваць становішча. Ён аддаў шэраг загадаў, у якіх патрабаваў, улічваючы сур’ёзнасць становішча, забараніць у раёне баявых дзеянняў усякага роду мітынгі. Трэба было разганяць удзельнікаў з ужываннем зброі. Але і такі спосаб кіраўніцтва апынуўся нямоглым прадухіліць катастрофу. Размовы пра баявых загадаў па мітынгах і ў камітэтах працягвалася. Многія часткі адмаўляліся іх выконваць.

Наступ праціўніка развівалася. 12 (25) ліпеня германцы занялі Тарнополь. Гэта стварыла пагрозу флангу і тыле 7-й і 8-й армій. Абедзве арміі вымушаны былі пачаць адыход. Германскі контрудар прывёў да поўнага разлад за ўсё Паўднёва-Заходняга фронту. Рускія войскі, амаль не аказваючы ніякага супраціву, здымаліся з пазіцый і сыходзілі на ўсход. Германскаму камандаванню прадастаўлялася магчымасць развіваць і далей свой поспех. Але яно не прыняло ніякіх мер у гэтым кірунку. Агульная адступленне рускіх фактычна спынілася да 15 (28) ліпеня. Толькі на асобных участках праціўнік яшчэ развіваўся. У ноч на 21 ліпеня (3 жніўня) былі пакінутыя Черновицы. Пасля гэтага на Паўднёва-Заходнім фронце наступіла зацішша. Ваенныя дзеянні не вяліся. Арміі замацаваліся на мяжы Броды, Збараж, Гржималов, Боян, на ўсход ад Кимполунга.

Такім чынам, менш чым за паўмесяца рускія войскі вымушаны былі ажыццявіць глыбокі адыход, пакінуць амаль усю Галіцыю. Авантура Часовага ўрада каштавала вялікіх людскіх ахвяр. За час наступу Паўднёва-Заходні фронт страціў забітымі, параненымі і дленными 1968 афіцэраў і 56.361 салдата.

Паўночны фронт уключаў у свой склад 3 войску: 12-ю, 1-ю і 5-ю. Галоўнакамандуючы фронтам В.М. Клембовский вырашыў наступ весці сіламі адной 5-й арміі з раёна Дзьвінску ў кірунку на Вільню. Становішча складалася вельмі неспрыяльна для правядзення вызначанай аперацыі. 6 (18) ліпеня камандуючы 5-й арміяй Ю. М. Данілаў тэлеграфаваў Лукомскага, што яго войскі да 8 (21) ліпеня будуць гатовыя, наколькі магчыма пры абставінах, якія склаліся, да наступу. Ён не губляў таксама надзеі на магчымасць дамагчыся частковага поспеху. Але перад ім мімаволі ўставаў пытанне, наколькі маючае адбыцца наступ стратэгічна і палітычна мэтазгодна. Данілаў разважаў так: «Нашы саюзнікі змоўклі на ўсіх франтах і нерухомасць. Наступ на Паўднёва-Заходнім фронце захлынулася; на нашым Заходнім фронце справы, мабыць, не клеются. Нарэшце, чарговым і самым надзённым пытаннем з’яўляецца аздараўленне Петраграда і тылу, адкуль да нас ліюцца і будуць ліцца ўкамплектавання, хоць нас колькасна ўзмацняюць, але маральна і якасна расслабляльныя. Без гэтага аздараўлення працяг вайны неймаверна і гэта павінна быць осознано уладутрымаючымі «.

У гэтых умовах, пісаў Данілаў, наступ 5-й арміі не мела сэнсу. Ён ставіў пытанне так: «Не наступіць ці ўслед за ім, нават пры частковым поспеху, рэакцыя духу і ці не лепш змена задачы і перагляд агульнай дырэктывы?».

Але стаўка і слухаць не хацела пра адмену наступу. Наадварот, няўдалае развіццё падзей на Паўднёва-Заходнім фронце прымушала яе спяшацца з пачаткам актыўных баявых дзеянняў на Паўночным фронце. 5-я армія перайшла ў наступ 10 (23) ліпеня. Заняўшы першую лінію акопаў праціўніка, салдаты адмовіліся прасоўвацца далей і вярнуліся на зыходныя пазіцыі. Аперацыю прыйшлося адкласці.

Не лепш ішлі справы на Заходнім фронце, якім камандаваў А. І. Дзянікін. Фронт складаўся з трох армій: 3-й, 10-й і 2-й. Галоўны ўдар павінна была наносіць 10-я армія з раёна Маладзечна на Вільню. Суседнім справа і злева 3-й і 2-й войскам было загадана усімі сродкамі садзейнічаць 10-й арміі і па меры развіцця ёю поспеху перайсці ў наступ у агульных кірунках на Вільню і Слонім. Выбранае для нанясення галоўнага ўдару віленскае кірунак было выгадна для рускіх, бо наступ на ім пагражала тыле за ўсё германскага фронту і давала войскам Заходняга фронту магчымасць хутка выйсці ў выпадку поспеху на мяжу р. Нёман, Брэст.

Падрыхтоўка наступу ў аператыўна-тактычным стаўленні, як і на іншых франтах, была праведзена досыць досыць. На кірунку галоўнага ўдару атрымалася забяспечыць неабходнае перавагу ў сілах і сродках. Яно было трохразовым ў артылерыі і шасціразовым ў людзях. Ніколі раней на рускай фронце на ўчастку прарыву не ўводзілася ў дзеянне такіх магутных і шматлікіх сродкаў падаўлення, як у аперацыі 10-й арміі. Усе пазіцыі праціўніка былі сфатаграфаваныя, і здымкі разасланыя камандзірам карпусоў, дывізій, палкоў. Здавалася, што ўсе абяцала несумнеўны поспех.

З раніцы 6 (19) ліпеня пачалася артылерыйская падрыхтоўка, якая працягвалася трое сутак. Толькі ў начныя гадзіны агонь часова заціхаў. Артпадрыхтоўка ва ўсіх адносінах была праведзена ўзорна. Яна дала выключны эфект, выклікаўшы велізарныя разбурэнні ў умацаванай пазіцыі праціўніка. Выразна назіраліся прамыя траплення ў акопы, бліндажы, хады паведамлення. У драцяных загародах ўтварыліся праходы. Было задушана і знішчана нямала артылерыйскіх батарэй, кулямётных гнёздаў. Парушылася ўся агнявая сістэма абароны праціўніка. Гэты поспех з’явіўся вынікам грунтоўнага, прадуманага да дробязяў артылерыйскага плана аперацыі і бездакорнага, метадычнага, спакойнага выканання яго.

(22) ліпеня руская пяхота перайшла ў атаку, якая праводзілася пад прыкрыццём агнявога вала. Артылерыя паслядоўна зрушвалі агонь перад наступленьні пяхотай. Рускія лётчыкі аказвалі вялікую дапамогу артылерыстам ва ўказанні ім мэтаў і карэкціроўцы стральбы. Аднак, нягледзячы на бліскучую артпадрыхтоўку і артылерыйскую падтрымку атакі, аперацыя поспеху не мела. Рушыўшы ў наступ, войскі амаль не сустрэлі супраціву суперніка, прайшлі дзве-тры лініі акопаў, пабывалі на непрыяцельскіх батарэях, знялі прыцэлы з гармат і вярнуліся таму. На наступны дзень баявыя дзеянні не вяліся. Стаўка сваёй дырэктывай ад 10 (23) ліпеня паставіла Заходняму фронту задачу перайсці да абароны. Такое рашэнне матывавалася сумным развіццём падзей на Паўднёва-Заходнім фронце і развалам частак 10-й арміі.

Наступ Румынскага фронту пачалося 7 (20) ліпеня сіламі 4-й і 6-й рускіх, 1-й і 2-й румынскіх войскаў. Яно мела на мэце разграміць праціўніка ў раёне Фокшан і заняць Добруджу. Наступ працякала паспяхова, але ўжо 12 (25) ліпеня з прычыны неспрыяльнай абстаноўкі на Паўднёва-Заходнім фронце было спынена па загадзе Керанскага. 24 ліпеня (6 жніўня) арміі фельдмаршала Макензі контратакавалі рускія і румынскія войскі. Разлютаваныя баі, якія каштавалі германцам 47 тыс. забітымі і параненымі, скончыліся 30 Ліпеня (13 жніўня) іх нязначным прасоўваннем.

Такім чынам, летні наступ 1917 г. на рускай фронце пацярпела няўдачу. Да яго рыхтаваліся 6 месяцаў. Яно абмяркоўвалася на шматлікіх сходах і мітынгах. Нядзіўна, што раптоўнасці — аднаго з найважнейшых фактараў поспеху — дасягнуць не ўдалося. Як адзначаў Людендорф, маючае адбыцца наступ «не з’яўлялася таямніцаю для галоўнакамандуючага Усходам. Ён прыняў усе меры для адлюстравання наступу «. Але галоўнай прычынай правалу наступальных аперацый з’яўлялася нежаданне салдат ваяваць. Камандаванне і эсэраў-меньшевистские камітэты правялі вялікую працу па палітычнай апрацоўцы салдацкай масы. Аднак менавіта ў палітычным дачыненні да наступ апынулася менш за ўсё падрыхтаваным. Салдаты добра разумелі яго праўдзівы сэнс і не хацелі больш праліваць кроў за чужыя ім інтарэсы буржуазіі. Разрозненыя дзеянні асобных частак і злучэнняў, нягледзячы на добрую падтрымку артылерыі, не маглі мець неабходнага выніку. 3-гадовае супрацьстаянне на аўстра-венгерскім фронце завяршылася крахам задум рускага вярхоўнага камандавання і анархічным ўцёкамі на ўсіх франтах, пачынаючы з Паўночнага і заканчваючы Паўднёва-Заходнім. Летні наступ 1917 года на аўстра-венгерскім фронце не ўвянчалася поспехам рускіх войскаў. Нягледзячы, на тое, што кампанія 1916 цалкам дэмаралізавала аўстра-венгерскія сілы, усё ж рэвалюцыйная зараза і палітычны волю Часовага ўрада, якое само не разумела, што неабходна прадпрымаць ў гэтак складанай сітуацыі, не далі рускай вярхоўнаму камандаванню ажыццявіць бліскуча спланаваную Летнюю кампанію на аўстра-венгерскім фронце, а таксама загубіла ўсё бліскучыя пачынанні 1916 гады. Да восені 1917 аўстра-венгерскі фронт, як і іншыя напрамкі баявых дзеянняў, раставаў на вачах, салдаты ператварыліся ў дэзертыраў і марадзёраў, рабуючы і забіваючы мірнае насельніцтва, клапоцячыся аб сваім ўзбагачэнні больш чым пра лёс Радзімы. Бальшавіцкая агітацыя цалкам паралізавала, калісьці гэтак вялікую рускую ваенную машыну. Усяго за паўгода Часовы ўрад і бальшавікі цалкам звялі на нішто грандыёзныя ваенныя поспехі Вярхоўнага камандавання і рускага салдата, заплаціў за кожны метр галіцыйскай, польскай, беларускай зямлі сваім жыццём.

Заключэнне

Ваенныя кампаніі 1914-1917 гг., На аўстра-венгерскім кірунку Рускага фронту з’яўляюцца аднымі з самых слаўных ваенных аперацый у гісторыі рускай імператарскай арміі. Менавіта яны вырашылі лёс Францыі і вайны ў цэлым, і ўсе гэтыя кампаніі не былі выпадковым збегам акалічнасцяў, прыводзілі да бессэнсоўнай «бойні» па віне «бясталентнага» Вярхоўнага камандавання. Усе гэтыя аперацыі старанна планаваліся і праводзіліся ў дзеянне па-майстэрску і паслядоўна рускім камандаваннем, асабліва гэта выявілася ў кампаніях 1914 і 1916 гг. Але разам з талентам варта адзначыць і пралікі рускага Вярхоўнага камандавання, выяўленыя ў ходзе вывучэння праблемы вялікага супрацьстаяння на аўстра-венгерскім фронце. Да іх можна аднесці: дрэнныя камунікацыі, халатнасць ў арганізацыі тэлеграфнай сувязі паміж карпусамі, дывізіямі і генералітэтам, якія прывялі да за сабой, на некаторы час, бязладнае перамяшчэнне рускіх войскаў на германскай і аўстра-венгерскіх тэрыторыях, некампетэнтнасць і папушчальніцтва вышэйшай генералітэту. Гэтак жа ў наяўнасці выявілася нахабнае тылавое крадзеж, па віне якога салдаты, нярэдка, прыбывалі на фронт без ботаў і вінтовак. Самай разбуральнай сілай з’явілася здрада ўласнай інтэлігенцыі і ліберал-бальшавіцкіх сілаў, якія сабатаваць забеспячэнне арміі снарадамі і цяжкай артылерыяй, што варта было рускаму народу сотняў тысяч забітымі і скалечанымі на палях «Другі Айчыннай вайны» 1914-1918 гг.

Варта адзначыць, што менавіта бліскуча выкананыя камандаваннем і рускай салдатам кампаніі 1914-1917 г., не толькі карэнным чынам змянілі суадносіны сіл на Рускім фронце, але і перакроілі ход Вялікай вайны, начыста сарваўшы план германскага камандавання, і выратавалі ад немінучага паразы нашых саюзнікаў па Антанты. Такім чынам можна сказаць, што менавіта аўстра-венгерскі фронт з самага пачатку вайны на Рускім фронце станавіўся галоўным тэатрам ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны. Атрыманыя ў выніку даследавання звесткі даюць поўнае права лічыць ваенныя кампаніі рускіх войскаў на аўстра-венгерскім тэатры ваенных дзеянняў у 1914-1917 гг., Найвялікшым праявай стойкасці, мужнасці і самаахвяравання рускага салдата і афіцэра.

Нягледзячы на ганебнае ўцёкі рускіх салдат з фронту ў 1917 годзе і зняволены пазней бальшавікамі «бессаромных свет», які стаіць велізарных, спрадвечна рускіх тэрыторый і тысячы забітых салдат ўсё ж менавіта падчас гэтай «бойні» руская армія паказала ўсім свеце прыклад доблесці, самаадданасці, бяспрыкладнай адвагі і вядома ж узаемадапамогі, чаго не скажаш пра нашых спрымірэнцаў па Антанты, якія кінулі Расею ў самы цяжкі момант. Менавіта ў гэтай вайне Расія паказала, як яна можа ваяваць, нават амаль пры поўнай адсутнасці боепрыпасаў і цяжкай артылерыі. Такія аперацыі як Галіцыйская, Варшава-Ивангородская, Карпацкая, найвялікшая па сваіх маштабах «Брусілоўскі» аперацыя, назаўжды застануцца славутых старонак у гісторыі рускай імператарскай арміі. Ва ўсіх вышэйпералічаных аперацыях галоўным і па стратэгічным, і па палітычных разліках заставалася менавіта аўстра-вугорскае кірунак, так як яно з найменшымі стратамі дазваляла дасягнуць найважнейшай задачы — вываду Аўстра-Венгрыі, асноўнага саюзніка Германскай імперыі, з Вялікай вайны. Да гонару рускага салдата можна сказаць, што запланаваны крах «лапікавай» імперыі ажыццявіўся, хоць і не пры поўным ўдзеле Расіі, але без такіх бліскуча праведзеных кампаній як Галіцыйская (1914) і «Брусілоўскі» (1916), крах саюзніка Германіі быў неймаверны. Менавіта ў гэтых аперацыях войскі Аўстра-Венгрыі гублялі да паўмільёна чалавек забітымі і палоннымі, прычым рускія страты былі істотна ніжэй, нават пры не поўным укамплектаванні ды хуткасці разгортвання, як напрыклад у галіцыйскай і Карпацкай аперацыях.

«Брусілоўскі прарыў «, наогул самае унікальнае і нечуваная праява геніяльнасці камандавання і мужнасці салдата. Толькі ў гэтай грандыёзнай аперацыі колькасць страт надыходзячых было істотна ніжэй страт абаранялых, лічбы сведчаць аб 500000 загінулых і параненых рускіх супраць 1,5 забітых і параненых аўстра-венграў. І не гледзячы на сваю незавершанасць, наступальная аперацыя Паўднёва-Заходняга фронту ўяўляе сабой выбітнае дасягнення ваеннага мастацтва, што не адмаўляюць і замежныя аўтары. Яны аддаюць належнае таленту расійскага генерала. «Брусілоўскі прарыў» — адно з нешматлікіх бітваў Першай сусветнай вайны, у назве якога фігуруе імя палкаводца. Нараўне з баямі на Сомме наступ на Паўднёва-Заходнім фронце паклала пачатак агульнаму пералому ходу Першай сусветнай вайны ў карысць краін Антанты.

Спіс крыніц і літаратуры

. Бонч-Бруевіча М. Страта намі Галіцыі ў 1915 г. / М. Бонч-Бруевіча. — М.: Воениздат, 1921. — 346с.

. Брусілаў А.А. Мае ўспаміны / А.А. Брусілаў. — М.: Дрофа, 2003. — 375с.

. Варшаўска-Ивангородская аперацыя. Зборнік дакументаў. — М.: Воениздат, 1934. — 230с.

. Вярхоўскі А. І. На цяжкім перавале / А.І. Вярхоўскі. — М.: Навука, 1959. — 345с.

. Усходне-Пруская аперацыя. Зборнік дакументаў. — М.: Воениздат, 1925. — 200С.

. Галіцыйская аперацыя. Зборнік дакументаў. — М.: Воениздат, 1923. — 248с.

. Гіндэнбург П. Успаміны / П. Гіндэнбург. — М.: Дрофа, 2005. — 386с.

. Горлицкая аперацыя. Зборнік дакументаў. — М.: Воениздат, 1941. — 484с.

. Гофман М. Нататкі і дзённікі 1914-1918 гг. / М. Гофман. — М.: Дрофа, 2003. — 485с.

. Данілаў Ю.М. Расія ў сусветнай вайне. 1914-1915 гг. / Ю.М. Данілаў. — М.: Навука, 1998. — 376с.

. Гісторыя першай сусветнай вайны 1914-1918, т. 2. — М.: Центрполіграф, 1975. — 405с.

. Людендорф Э. Мае ўспаміны пра вайну 1914-1918 гг. / Э. Людендорф. — М.: Навука, 2008. — 367с.

. Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў траўні-чэрвені 1916 г. — Зборнік дакументаў — М.: Воениздат, 1929. — 358с.

. Палеолаг М. Царская Расія напярэдадні рэвалюцыі / М. Палеолаг. — М.: Весткі, 2002. — 402с.

. Сазонаў С.Д. Успаміны / С.Д. Сазонаў. — М.: Дрофа, 2000. — 349с.

. Стратэгічны нарыс вайны 1914-1918 гг. — М.: Воениздат, 1922. — 286с.

. Сухамлін В.А. Успаміны / В.А. Сухамлін. — М.: Навука, 2003. — 332с.

. Фалькенгайн Э. Вярхоўнае камандаванне 1914-1916 гг. / Э. Фалькенгайн. — М.: Дрофа, 2006. — 272с.

. Шапашнікаў Б.М. Успаміны. Ваенна-навуковыя працы / Б.М. Шапашнікаў. — М.: Весткі, 1974. — 345с.

. Карунд А.М. Цяжкія дні / А.М. Карунд. — М.: Веснік, 1929. — 432с.

. Аляксеева І.В. Агонія сардэчнага згоды: царызм, буржуазія і іх саюзнікі па Антанты / І.В. Аляксеева. — М.: Весткі, 1979. — 402с.

. Айрапецян М.Э. Першая сусветная вайна / М.Э. Айрапецян. — М.: Навука, 1964. — 272с.

. Анінскі Л. Невядомая вайна / Л. Анінскі / / Радзіма. 1993. № 8/9. — С.182.

. Асташоў А.Б. Рускі селянін на франтах Першай сусветнай вайны / А.Б. Асташоў / / Айчынная гісторыя, 2003. — № 3. — С. 86.

. Барсукоў Е. Руская артылерыя ў сусветную вайну, т. 1-2. / Я. Барсукоў. — М.: Навука, 1938-1940. — 378с.

. Бадак А. Першая сусветная вайна / А. Бадак. — М.: АСТ, 2002. — 345с.

. Белай А. Галіцыйская бітва / А. Белай. — М. — Л.: Воениздат, 1929. — 234с.

. Гарт Б.Л. 1914. Праўда пра Першай сусветнай / Б.Л. Гарт. — М.: Эксмо, 2009. — 480с.

. Бобышев С.В. Першая сусветная вайна і перспектывы грамадскага развіцця Расіі / С.В. Бобышев. — М.: Дрофа, 1995. — 395с.

. Валянцінаў Н. Ваенныя пагаднення Расіі з замежнымі дзяржавамі да вайны / М. Валянцінаў. — М.: Навука, 1932. — 395с.

Вержховский Д.У. Першая сусветная вайна 1914-1918 гг. / Д.У. Вержховский. — М.: Весткі, 1954. — 355с.

. Ветошников Л. В. Брусілоўскі прарыў. Аператыўна-стратэгічны нарыс / Л.У. Ветошников. — М.: Навука, 1940. — 408с.

. Вінаградаў В.Н. Румынія ў гады першай сусветнай вайны / В.М. Вінаградаў. — М.: Навука, 1969. — 392с.

. Войтоловский Л. Па слядах вайны / Л. Войтоловский. — М.: Воениздат 1938. — 543с.

. Вольпе А. Франтальны ўдар. Эвалюцыя форм аператыўнага манеўру ў пазіцыйны перыяд сусветнай вайны / А. Вольпе. — М.: Воениздат, 1931. — 456с.

. Гарт Л. Праўда аб вайне 1914-1918 гг. / Л. Гарт. — М.: Навука, 1935. — 408с.

. Галавін М.М. Расія ў першай сусветнай вайне / М.М. Галавін. — М.: Веча, 2006. — 524с.

. Емец В.А. Нарысы знешняй палітыкі Расіі ў перыяд першай сусветнай вайны / В.А. Емец. — М.: Навука, 1974. — 395с.

. Зайончковский А.М. Сусветная вайна. Манеўраны перыяд 1914-1918 гг. на рускай тэатры / А.М. Зайончковский. — М.: Воениздат, 1929. — 347с.

. Зайончковский А.М. Падрыхтоўка Расіі да імперыялістычнай вайне. Нарысы ваеннай падрыхтоўкі і першапачатковых планаў / А.М. Зайончковский. — М.: Воениздат, 1926. — 376с.

. Ігнацьеў А.В. Расія і паходжанне Вялікай вайны: [Першая сусветная вайна] / А.В. Ігнацьеў / / Першая сусветная вайна, 1999. — С. 92-106.

. Ігнацьеў А.В. Расія ў імперыялістычных войнах пачатку XX стагоддзя. Расія, СССР і міжнародныя канфлікты першай паловы XX стагоддзя / А.У. Ігнацьеў. — М.: Эксмо, 1996. — 402с.

. Кабанаў П.Ф. Першая сусветная вайна 1914-1918 гг. / П.Ф. Кабаноў. — М.: Навука, 1964. — 351с.

. Кавтарадзе А. Чэрвеньскае наступленне рускай арміі ў 1917 годзе / А. Кавтарадзе / / Ваенна-гістарычны часопіс. — 1967. — № 2. — С. 115.

. Кашырын У.Б. Разведчыкі ваеннага шпіёнства / У.Б. Кашырын / / Радзіма. — 2008. — № 12. — С. 135.

. Казлоў М. Нарыс забеспячэння рускай арміі ваенна — тэхнічным маёмасцю ў сусветную вайну, ч. 1. / М. Казлоў. — М.: Весткі, 1926. — 403с.

. Казлоў А. Прададзеныя за снарады / А. Казлоў. — М.: Весткі, 1938. — 292с.

. Коленковский А. манеўраны перыяд першай сусветнай імперыялістычнай вайны 1914-1918гг. / А. Коленковский. — М.: Воениздат, 1923. — 238с.

. Каралькоў Г.К. Лодзінскае аперацыя / Г.К. Каралькоў. — М.: Воениздат, 1934. — 296с.

. Каралькоў Г.К. Спраўдзіўся Каны / Г.К. Каралькоў. — М.: Воениздат, 1936. — 348с.

. Кудрына Ю.В. Звяртаючыся да вытокаў Першай сусветнай вайны. Шляхі да бяспекі / Ю.В. Кудрына. — М., 1994. — 405с.

. Маниковский А.А. Баявая забеспячэнне рускай арміі ў войну1914-1918гг., Ч. 1-3. / А.А. Маниковский. — М-Л.: Воениздат, 1930. — 390с.

. Майсурян А.Г. Расія ў першай сусветнай вайне / А.Г. Масуйрян. — М.: Дрофа, 1993. — 489с.

. Малявак В.Л. Першая сусветная вайна. Пралог XX стагоддзя / В.Л. Малявак. — М.: Алгарытм, 1998. — 492с.

. Меликов А.В. Стратэгічнае разгортванне / А.В. Меликов. — М.: Воениздат, 1929. — 261с.

. Пісараў Ю.А. Таямніцы Першай сусветнай вайны. Расія і Сербія ў 1914-1915 гг., / Ю.А. Пісараў. — М.: Навука, 1990. — 356с.

. Ростунов І.І. Генерал Брусілаў / І.І. Ростунов. — М.: Весткі, 1976. — 435с.

. Ростунов І.І. Гісторыя першай сусветнай вайны 1914-1918 гг. / І.І. Ростунов. — М.: Навука, 1975. — 385с.

. Ростунов І.І. Рускі фронт першай сусветнай вайны / І.І. Ростунов. — М.: Навука, 1976. — 456с.

. Рявкин А.В. Першая сусветная вайна / А.В. Рявкин. — М.: Дрофа, 1995. — 344с.

. Саўчанка П.А. Расія ў Першай сусветнай вайне / П.А. Саўчанка. — М.: Эксмо, 1995. — 456с.

. Семанов С.Н. Генерал Брусілаў / С.Н. Семанов. — М.: Весткі, 1982. — 386с.

. Семанов С.Н. Першая сусветная вайна / С.Н. Семанов. — М.: Весткі, 1986. — 409с.

. Сідараў А.Л. Першая сусветная вайна 1914-1918 гг. / А.Л. Сідараў. — М.: Навука, 1985. — 350с.

. Солнцева С.А. Ударныя фарміравання рускай арміі ў 1917 годзе / С.А. Солнцева / / Айчынная гісторыя. 2007. — № 2. С. 95-176.

. Радком А.А. Гісторыя ваеннага мастацтва. Ваеннае мастацтва перыяду імперыялізму / А.А. Радком. — М.: Навука, 1967. — 534с.

. Такман Б.Ф. Жнівеньскія гарматы / Б.Ф. Такман. — М.: Весткі, 1972. — 420с.

. Уткін А.І. Забытая трагедыя. Расія ў першай сусветнай вайне / А.І. Уткін. — Смаленск.: Русіч, 2000. — 640с.

. Уткін А. І. Першая Сусветная вайна / А.І. Уткін. — М.: Алгарытм, 2001. — 592с.

. Фей С. Паходжанне сусветнай вайны / С. Фей. — М.: Воениздат, 1934. — 310с.

. Фёдараў В.Г. У пошуках зброі / В.Г. Фёдараў. — М.: Весткі, 1964. — 431с.

. Храмаў Ф. Усходне-Пруская аперацыя / Ф. Храмаў. — М.: Воениздат, 1929. — 252с.

. Шаевский Д. Рускія салдаты на Балканах / Д. Шаевский / / Ваенна-гістарычны часопіс № 10, 1964. — 102с.

. Шамбаров У.Я. За Веру, Цара і Айчыну / У.Я. Шамбаров. — М.: Эксмо, 2003. — 768с.

. Шацилло В.К. Першая сусветная вайна. 1914-1919. Факты. Дакументы / В.К. Шацилло. — М.: Олма-Прэс, 2003. — 323с.

. Шигалин Г.І. Ваенная эканоміка ў гады Першай сусветнай вайны / Г.І. Шигалин. — М.: Воениздат, 1956. — 332с.

. Шыраеў В.М. Расія ў Першай сусветнай вайне / В.М. Шыраеў. — М.: Яўза, 1996. — 483с.

. Шышоў С.Н. Галгофа Расійскай імперыі / С.Н. Шышоў. — М.: Эксмо, 2002. — 484с.

. Шунков В.М. Руская імператарская армія / В.М. Шунков. — М.: Захавальнік, 2008. — 315с.

. Якаўлеў М.М. 1 жніўня 1914 г. / М.М. Якаўлеў. М.: Маладая гвардыя, 1982. — 380с.

. Якаўлеў М.М. Апошняя вайна Старой Расіі / М.М. Якаўлеў. — М.: Навука, 1986. — 387с.

Першая сусветная вайна

Першая сусветная вайна была падзеяй вялізнага значэння. Па сваіх маштабах і выніках яна не мела роўных ва ўсёй папярэдняй гісторыі чалавецтва. Вайна доўжылася 4 гады, 3 месяцы і 10 дзён (з 1 жніўня 1914 г. да 11 лістапада 1918 г.), ахапіўшы 38 дзяржаў, дзе жылі звыш 1,5 млрд чалавек, або тры чвэрці насельніцтва зямнога шара. У ваенных дзеяннях удзельнічалі многамільённыя войскі, абсталяваныя навейшымі тэхнічнымі сродкамі барацьбы. Агульная колькасць мабілізаваных дасягала 73,5 млн чалавек.

Сапраўды незлічоныя беды прынесла вайна народным масам. 10 млн забітых (столькі ж, колькі загінула ва ўсіх еўрапейскіх войнах за тысячу гадоў) і 20 млн параненых – такі яе крывавы вынік. Толькі прамыя ваенныя расходы дзяржаў-удзельніц склалі 208 млрд долараў, што ў 10 разоў перавышае кошт войнаў з 1793 па 1907 г. Вайна аказала вялікі ўплыў на ўвесь ход сусветнай гісторыі, прывяла да абвастрэння класавай барацьбы, актывізацыі нацыянальна-вызваленчага руху.

У гады Першай сусветнай вайны па тэрыторыі сучаснай Беларусі праходзіў Заходні фронт – галоўны “шчыт” Расіі. Гэта быў самы магутны, самы насычаны войскамі фронт – паўтара мільёна чалавек. Немцы і аўстрыйцы два з лішнім гады, з восені 1915-га да зімы 1918-га, так і не змаглі яго прарваць і дайсці хаця б да Мінска.

Каля 900 тыс. жыхароў беларускіх губерняў былі прызваны ў рады расійскай арміі, з іх 70 тыс. аддалі жыццё за Радзіму ў баях. На тэрыторыі сённяшняй Беларусі адбылося некалькі значных ваенных аперацыяй. Пад час Віленскай аперацыі (верасень – кастрычнік 1915 г.) было спынена наступленне немцаў углыб Расіі, ліквідаваны Свянцянскі прарыў нямецкай кавалерыі, стабілізаваны фронт. Нарачанская аперацыя (сакавік 1916 г.) – першая спроба выбіць акупантаў з беларускай зямлі – была здзейснена па просьбе французскіх саюзнікаў, для палягчэння становішча асаджанага Вердэна. Баранавіцкая аперацыя (чэрвень 1916 г.) планавалася як “галоўнае наступленне года”, знакаміты Брусілаўскі прарыў быў задуманы як другарадны і дапаможны адносна Баранавіцкай бітвы. Ну а Крэўская аперацыя (ліпень 1917 г.) стала першым прыкладам таго, як абарончыя лініі саперніка на беларускіх землях былі цалкам знішчаны нашай артылерыяй.

Палова Беларусі апынулася пад германскай акупацыяй, палова была прыфрантавой зонай. У падзеях ваенных гадоў загінула 60 тыс. мірных жыхароў, яшчэ 50 тыс. былі сілай сагнаны ў Германію. Першыя беларускія вёскі былі спалены акупантамі не ў 1941-м, як многія думаюць, а тады, у 1915-м!.. Вялізнай трагедыяй для народа стала бежанства – сыход мірных жыхароў у тыл. Дакладнай лічбы беларускіх бежанцаў Першай сусветнай няма і на сённяшні дзень – розныя даследчыкі называюць ад 1,5 да 2,2 млн. Усе абочыны па шашы Мінск – Брэст у магілах бежанцаў 1915 г.

На сучасны погляд лічбы загінуўшых – 70 тыс. у радах арміі, 60 тыс. мірных жыхароў – могуць здацца не такімі вялікімі. Але для пачатку ХХ ст., якое яшчэ не ведала ні лагераў смерці, ні масавых распраў над мірным насельніцтвам, яны былі каласальнымі. Для параўнання – ва ўсёй руска-японскай вайне 1904–1905 гг. расійскае войска страціла забітымі 31 тыс. чалавек.

Можна супаставіць і са стратамі іншых краін у Першай сусветнай: Аўстралія – 59 тыс. загінуўшых, Канада – 56 тыс., Грэцыя – 26 тыс. Страты Беларусі цалкам параўнальныя са стратамі насельніцтва Бельгіі (тым больш што ў Бельгіі жыло прыкладна столькі ж людзей, колькі ў беларускіх губернях). Але дастаткова ўзяць любую кнігу па гісторыі Першай сусветнай, і вы прачытаеце, што Бельгія – адна з галоўных ахвяр вайны!..

Пры падрыхтоўцы праекта выкарыстоўваліся наступныя выданні:

Беларусь у гады Першай сусветнай вайны. Смаргоншчына: трагедыя, гераізм, памяць : матэр. Міжнар. навук.-практ. канф. (г. Смаргонь, 18–19 мая 2007 г.) / [навук. рэд.: А.М. Літвін, У.В. Ляхоўскі]. – Мінск : Чатыры чвэрці, 2009. – 739 с., [16] л. іл. : іл., табл.
Из содерж.: Коваленя А.А. Первая мировая война: проблемы научных исследований в белорусской историографии; Літвін A.M. Першая сусветная вайна у гістарычнай памяці беларускага народа; Адамушко В.И. Архивные источники о событиях Первой мировой войны на территории Беларуси; Лигута В.Н. 810-дневное противостояние у Сморгони в 1915–1917 гг.; Карпеев И.В. Семь дней в июне… К вопросу о роли 2-й армии Западного фронта в летнем 1916г. наступлении российских войск; Новікаў С.Я. Беларусь перыяду Першай сусветнай вайны у германскай гістарыяграфіі; Кушнер В.Ф. Першая сусветная вайна: некаторыя праблемы гістарыяграфіі i метадалогіі; Острога В.А. Первая мировая война в белорусской историографии 1920–1930-х годов; Порошин А.А. Проблемы прорыва фронта в позиционной борьбе в годы Первой мировой войны в записке командира 5-го корпуса российской армии П.С. Балуева; Смольянинов М.М. Нарочская операция Первой мировой войны; Малышев Г.Н. Нарочанское эхо Вердена; Заворошкин В.Г. Действия русской армии в тылу врага во время Первой мировой войны; Бабкоў A.M. Беларусь в польской политике Германии (1915–1916 гг.); Хомич С.Н. Белорусское национальное движение в зоне немецкой оккупации (1915–1917гг.); Шарков А.В. Воинские захоронения Первой мировой войны на территории Беларуси: состояние, проблемы сохранения и ухода, т.д.

Богданов, В.А. По следам Первой мировой войны в Беларуси [Изоматериал] : Сморгонский район : фотоальбом / Владимир Богданов. – Минск : Гольфстрим, 2007. – 63 с., включая обложку : ил., цв. ил., фот.

Бондаренко, В.В. Во имя памяти святой… : Первая мировая война на белорусской земле : [для старшего школьного возраста] / Вячеслав Бондаренко. – Минск : Беларуская Энцыклапедыя, 2014. – 109, [2] с. : ил., цв. ил., портр.

Брестский мир : 95 лет со дня подписания : библиографический указатель / УК «Областная библиотека им. М. Горького», Информационно-библиографический отдел ; [составители: Е. И. Жук, М. Н. Путилина; под общей редакцией А. Н. Вабищевича]. – Брест : Брестская типография, 2013. – 49 с., ил. – (Исторические символы Бреста).

Бароўка, В.Ю. Тыл Першай сусветнай вайны ў мастацкім асэнсаванні М. Лынькова і У. Гніламёдава / В.Ю. Бароўка // Первая мировая война: история, геополитика, уроки истории и современность : (к 90-летию окончания Первой мировой войны и началу формирования Версальско-Вашингтонской системы международных отношений) : материалы международной научной конференции, Витебск, 11–12 ноября 2008 г. / [редколлегия: В. А. Космач (главный редактор) и др.]. – Витебск, 2008. – С. 295–297.

Белая, А. І. Чалавек на вайне ў «Запісках…» М. Гарэцкага і М. Гумілёва / Алена Белая // Максім і Гаўрыла Гарэцкія. Жыццё і творчасць : XVII Гарэцкія чытанні : матэр. чытанняў, Мінск, 9 крас. 2009 г. : (прысвячаюцца Году роднай зямлі) / [рэдкал.: Р. Гарэцкі (адк. рэд.) і інш.]. – Мінск, 2009. – С. 73–80.

Война и плен. Мартиролог : сборник / авт.-сост. Ю.Попов. – Минск : Юнипак, 2005. – 306 с. Из содерж.: Лигута, В.Н. Город воинской доблести и славы (оборона Сморгони 1915–1917). – С. 24–25; Попов, Ю.Н. Сражение под Нарочью спасает Париж. – С. 18–23.

Грамадчанка, Т.К. Традыцыі Максіма Гарэцкага ў беларускай ваеннай прозе / Таіса Грамадчанка // Максім і Гаўрыла Гарэцкія. Жыццё і творчасць : XVIІI Гарэцкія чытанні : матэрыялы чытанняў, Мінск, 11 чэрвеня 2010 г. : (прысвячаюцца 110-годдзю з дня нараджэння Гаўрылы Гарэцкага) / [рэдкал.: Р. Гарэцкі (адк. рэд.) і інш.]. – Мінск, 2010. – С. 60–66.

Грахоўскі С. Другое жыццё паэта / Сяргей Грахоўскі // ЛіМ. – 1961. – 5 мая.

Ермаковіч, К.А. Чалавек на вайне ў творчасці Максіма Гарэцкага: трагічныя аспекты светабачання (на матэрыяле дакументальна-мастацкіх запісак «На імперыялістычнай вайне») / Кацярына Ермаковіч // Максім і Гаўрыла Гарэцкія. Жыццё і творчасць : (праблемы выдання спадчыны) : XIX Гарэцкія чытанні : матэр. чытанняў, Мінск, 18 лют. 2011 г. / [рэдкал.: Р. Гарэцкі (адк. рэд.) і нш.]. – Мінск, 2011. – С. 111–115.

Жураўлёў, В.П. Мастацкія функцыі побыту ў рамане Міхася Лынькова “На чырвоных лядах” / Васіль Жураўлёў // Роднае слова. – 2001. – № 5. – С. 32–35.

Заяц, Н.В. Падзеі Першай сусветнай вайны ў мастацкім спасціжэнні Максіма Гарэцкага і Язэпа Пушчы / Наталля Заяц // Максім і Гаўрыла Гарэцкія. Жыццё і творчасць : (прабл. выдання спадчыны) : XIX Гарэцкія чытанні : матэр. чытанняў, Мінск, 18 лют. 2011 г. / [рэдкал.: Р. Гарэцкі (адк. рэд.) і нш.]. – Мінск, 2011. – С. 139–144.

Каспяровіч, А.М. Беларусь у гады Першай сусветнай вайны ў адлюстраванні айчыннай гістарыяграфіі / А.М. Каспяровіч // Актуальныя пытанні сучаснай навукі : зб. навук. прац / М-ва адукацыі Рэсп. Беларусь, Установа адукацыі «Бел. дзярж. пед. ун-т імя М. Танка» ; [рэдкал.: В.В. Бушчык (адк. рэд.) і інш.]. – Мінск, 2009. – С. 21–25.

Керсновский, А.А. История русской армии. – Белград : Изд.»Царск. Вестника», 1933 –. – Ч. 1– .
Ч. 3 (1881–1917 гг.). – , 1935 . – С. 493–752.

Клімуць, Я.І. Выяўленне падзей Першай сусветнай вайны ў паэме Якуба Коласа «На шляхах волі» / Я.І. Клімуць // Acta Germano-Slavica : зб. навук. арт. / М-ва адукацыі Рэсп. Беларусь, Установа адукацыі «Магілеўскі дзярж. ун-т імя А.А. Куляшова. – 2008. – Вып. 3. – С. 151–157.

Клімуць, Я.І. Праблемы вайны і незалежнасці ў творчасці Янкі Купалы / Я.І. Клімуць // Рэспубліканскія Купалаўскія чытанні : зб. навук. арт. / [рэдкал.: У.І. Каяла (адк. рэд.) і інш.]. – Гродна, 2009. – С. 66–69.

Лапата-Загорскі, А.М. Літаратурная вайна / А. Лапата-Загорскі // Вертаград : (Райскі сад) : матэрыялы XVI Міжнар. навук.-асвет. экспедыцыі «Дарога да Святыняў» з Благадатным Агнём ад Гроба Гасподняга, 2–6 верас.2009 г. : [зб. арт. і тэз. дакл. / праект, уклад. і рэд. Н.С. Загорскай і А.М. Лапата-Загорскага]. – Мн., 2009. – С. 33–42.

Лявонава, Е.А. Углыб аднаго твора : нацыянальнае і агульначалавечае ў вершы «Паязджане» Янкі Купалы / Ева Лявонава // Роднае слова. – 2010. – № 1. – С. 3–6.

Ляўковіч, М.Ф. Асэнсаванне трагедыі Першай сусветнай вайны праз жыццё і творчасць Максіма Гарэцкага. Папярэджанне нашчадкам / Мая Ляўковіч // Максім і Гаўрыла Гарэцкія. Жыццё і творчасць : XVIІI Гарэцкія чытанні : матэрыялы чытанняў, Мінск, 11 чэрв. 2010 г. : (прысв. 110-годдзю з дня нараджэння Гаўрылы Гарэцкага) / [рэдкал.: Р. Гарэцкі (адк. рэд.) і інш.]. – Мінск, 2010. – С. 107–115.

Русілка, В.І. Тэма Першай сусветнай вайны ў беларускай паэзіі / В. І. Русілка // Первая мировая война: история, геополитика, уроки истории и современность : (к 90-летию окончания Первой мировой войны и началу формирования Версальско-Вашингтонской системы междунар. отношений) : материалы междунар. науч. конф., Витебск, 11–12 нояб. 2008 г. / [редкол.: В.А. Космач (гл. ред.) и др.]. – Витебск, 2008. – С. 319–320.

Савіцкая, А.М. Псіхалагічны партрэт салдата-франтавіка (на прыкладзе аповесці М. Гарэцкага «На імперыялістычнай вайне») / А.М. Савіцкая // Первая мировая война: история, геополитика, уроки истории и современность : (к 90-летию окончания Первой мировой войны и началу формирования Версальско-Вашингтонской системы международных отношений) : материалы междунар. науч. конф., Витебск, 11–12 нояб. 2008 г. / [редкол.: В.А. Космач (гл. ред.) и др.]. – Витебск, 2008. – С. 297–298.

Смольянинов, М.М. Великая забытая война: к 90-летию окончания Первой мировой войны / Михаил Смольянинов, Сергей Третьяк // Юстыцыя Беларусі. – 2008. – № 10. – С. 75–79.

Сычова, С.А. Агульначалавечае, нацыянальнае, сацыяльнае ў аповесці Максіма Гарэцкага «Ціхая плынь» / Святлана Сычова // Максім і Гаўрыла Гарэцкія. Жыццё і творчасць : (праблемы выдання спадчыны) : XIX Гарэцкія чытанні : матэрыялы чытанняў, Мінск, 18 лют. 2011 г. / [рэдкал.: Р. Гарэцкі (адк. рэд.) і нш.]. – Мінск, 2011. – С. 231–235.

Траццяк, З.І. Гісторыка-кантэкстуальны падыход да твора М. Гарэцкага «На імперыялістычнай вайне» / З.І. Траццяк // Вестн. Полоцкого гос. ун-та. Сер. А. Гуманитар. науки. – 2011. – № 10. – С. 23–27.

Траццяк, З.І. Лёс беларуса на Першай сусветнай вайне ў малой прозе М. Гарэцкага / З.І. Траццяк // Вестн. Полоцкого гос. ун-та. Сер. А. Гуманитар. науки. – 2013. – № 2. – С. 15–22.

Траццяк, З.І. Новыя шляхі асэнсавання спадчыны М. Гарэцкага аб Першай сусветнай вайне ў кантэксце даследаванняў, прысвечаных амерыканскай і заходнееўрапейскай літаратуры / З.І. Траццяк // Контексты мировой литературы : сб. науч. ст. : к 70-летию профессора А.А. Гугнина / М-во образования Респ. Беларусь, Учреждение образования «Полоц. гос. ун-т» ; [редкол.: Д.А. Кондаков (отв. ред.) и др.]. – Новополоцк, 2011. – С. 273–278.

Тычко, Г.К. Беларуская літаратура XIX–XX стагоддзяў: час і асобы / Г.К. Тычко ; М-ва культуры Рэсп. Беларусь, Бел. дзярж. ун-т культуры і мастацтваў. – Мн. : БДУКіМ, 2010. – 265, [1]. – С. 100–101.

Тычына, М. Кузьма Чорны : эвалюцыя мастацкага мыслення / М.А. Тычына ; [навук. рэд. В.Ул. Івашын] ; Нац. акад. навук Беларусі, Дзярж. навук. установа «Ін-т літ. імя Я. Купалы.». – 2-е выд., выпр. і дап. – Мн. : Беларус. навука, 2004. – 192 с.

Фогель, В. Барановичи. 1916 г. / Вальтер Фогель ; пер. с нем. изд. Герм. Гос. архива А.И. Далина ; под ред. П.И. Изместьева. – Петербург : Гос. изд-во, 1921. – 57 с. – (Мировая война в отдельных операциях / Отд. воен. лит. при Революц. воен. совете Респ.).

Хведаровіч М. Пясняр залатой рані : Да 60-годдзя з дня нараджэння М. Багуна / М. Хведаровіч // ЛіМ. – 1968. – 15 лістап.

Щавлинский, Н.Б. Белорусская периодическая печать и книгоиздательство в годы Первой мировой войны (1914–1918) / Н.Б. Щавлинский // Сб. науч. тр. сотр. каф. «История, мировая и отечественная культура» / Под ред. В.А. Божанова, Д.Н. Хромченко. – Мн., 2014. – С. 179–193.

Ярмоленка, А.У. Першая сусветная вайна ў творчасці М. Гарэцкага / А.У. Ярмоленка // Актуальные проблемы филологии : сб. науч. ст. / М-во образования Респ. Беларусь, Учреждение образования «Гомел. гос. ун-т им. Франциска Скорины». – 2013. – Вып. 6. – С. 89–92.

Бондаренко, В.В. Сражения Первой мировой войны в Беларуси. 1915–1917 [Электронный ресурс] / Вячеслав Васильевич Бондаренко. – Минск, 2014. – Режим доступа : http://www.children-art.org/en/contest-in-rybnic/284-projects/perazo-stagoddzya-1914-2014/materyyaly-chytannya/455-srazheniya-pervo-mirovo-vony-v-belarusi-1915-1917. – Дата доступа : 29.07.2014.